Δευτέρα 13 Νοεμβρίου 2017

Henry James, Η τέχνη της μυθοπλασίας (1884)

Αναδημοσίευση από: 



6. Henry James, Η τέχνη της μυθοπλασίας (1884), μτφ. Κώστας Παπαδόπουλος, Αθήνα, εκδ. Άγρα, 1984, σσ. 20-24, 30-40, 60-67.
Kείμενο

[…] Το μυθιστόρημα πρέπει να πάρει τον εαυτό του στα σοβαρά για να το δεχθεί και το κοινό με ανάλογο τρόπο. Βεβαίως, έχει πια χαθεί στην Αγγλία η παλιά εκείνη πρόληψη που θεωρούσε το μυθιστόρημα "φαύλο"· ωστόσο, το πνεύμα της επιβιώνει σ' εκείνη τη λοξή ματιά που δέχεται κάθε ιστορία που δεν θέλει εν πολλοίς να παραδεχθεί ότι είναι ένα σκέτο αστείο. Ακόμη και το πλέον ευτράπελο μυθιστόρημα νιώθει σε κάποιο βαθμό το βάρος της προγραφής που ίσχυε παλιότερα εναντίον της ελευθεριότητας της λογοτεχνίας. Η ευθυμολογία δεν εξασφαλίζει απαραίτητα τη συμμόρφωση προς την ορθοδοξία. Ο κόσμος, παρ' όλον που πιθανόν ντρέπεται να το ομολογήσει, έχει την απαίτηση από ένα έργο που στο κάτω κάτω δεν είναι παρά ένα "παραμύθι"[1] (γιατί τι άλλο είναι μια "ιστορία"), να είναι σε μεγάλο βαθμό απολογητικό - να μην έχει την αξίωση ότι προσπαθεί πράγματι να αναπαραστήσει τη ζωή. Βέβαια, καμία ευφυής, διεισδυτική ιστορία δεν δέχεται κάτι τέτοιο, γιατί σύντομα αντιλαμβάνεται ότι η ανοχή που της προσφέρεται κάτω από έναν τέτοιον όρο, δεν είναι παρά μια προσπάθεια στραγγαλισμού της μεταμφιεσμένη σε πράξη γενναιοδωρίας. Η παλιά έχθρα των ευαγγελιστών προς το μυθιστόρημα, που ήταν τόσο κατηγορηματική όσο και στενόμυαλη, και συμφώνως προς την οποία μόνον ένα θεατρικό έργο αποτελούσε σοβαρότερο εμπόδιο για την πιθανή σωτηρία της ψυχής μετά θάνατον, ήταν στην πραγματικότητα πολύ λιγότερο προσβλητική. Ο μόνος λόγος ύπαρξης ενός μυθιστορήματος είναι το ότι πράγματι επιχειρεί να αναπαραστήσει τη ζωή. Όταν εγκαταλείψει αυτήν την προσπάθεια, που είναι όμοια με την προσπάθεια του ζωγράφου που αναγνωρίζουμε πάνω στο μουσαμά του, το μυθιστόρημα θα έχει ξεστρατίσει σε κακοτοπιές. Δεν απαιτεί κανείς από έναν πίνακα να αυτοταπεινώνεται για να του δοθεί η συγχώρεση· και η αναλογία ανάμεσα στην τέχνη του ζωγράφου και στην τέχνη του μυθιστοριογράφου, όσο μπορώ να κρίνω, είναι τελεία[2]. Η έμπνευσή τους είναι όμοια, η μέθοδός τους (παίρνοντας υπ' όψιν τη διαφορετική φύση του οργάνου της κάθε μιας) είναι όμοια, όμοιο και το κατόρθωμά τους. Μπορεί να διδαχθεί η μια από την άλλη, μπορεί η μια να εξηγήσει την άλλη, μπορούν αμοιβαία να υποστηριχθούν. Ο αγώνας τους είναι κοινός, και οι τιμές προς τη μια ανήκουν και στην άλλη. Οι Μωαμεθανοί θεωρούν την εικόνα αντικείμενο βέβηλο· αντιθέτως, έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που υπήρχε χριστιανός επί γης και πίστευε το ίδιο, και συνεπώς, είναι ακόμη πιο παράδοξο το γεγονός ότι επιζούν μέχρι σήμερα στη χριστιανική σκέψη ίχνη (όσο και αν είναι συγκαλυμμένα) αυτής της καχυποψίας προς τη δίδυμη τέχνη. Ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος για να διαλυθεί αυτή η καχυποψία είναι να δοθεί έμφαση στην αναλογία για την οποία μόλις έκανα λόγο - επιμένοντας στο γεγονός ότι όπως ο πίνακας είναι πραγματικότητα, έτσι και το μυθιστόρημα είναι ιστορία [history][3]. Αυτός είναι ο μόνος γενικός ορισμός (που του αποδίδει τα δίκαια) τον οποίο μπορούμε να δώσουμε για το μυθιστόρημα. Αλλά η ιστορία, βεβαίως, έχει την άδεια να αναπαριστά τη ζωή· όπως και η ζωγραφική δεν θεωρείται υποχρεωμένη να απολογείται. Το θεματικό υλικό του μυθιστορήματος, όπως και εκείνο της ιστορίας, βρίσκεται αποθησαυρισμένο σε ντοκουμέντα και σε αρχεία, και εάν δεν θέλει να ξεμπροστιάζεται από μόνο του, που λέει ο λόγος, πρέπει να εκφράζεται με αυτοπεποίθηση, με το ύφος του ιστορικού. Αρκετοί πετυχημένοι μυθιστοριογράφοι έχουν τη συνήθεια να ξεμπροστιάζονται από μόνοι τους, γεγονός που πρέπει συχνά να έχει στενοχωρήσει μέχρι δακρύων εκείνους που παίρνουν τα μυθιστορήματά τους στα σοβαρά. Πρόσφατα, και καθώς ξαναδιάβαζα πολλές σελίδες από το έργο του Anthony Trollope, έμεινα κατάπληκτος από την απερισκεψία που δείχνει στο συγκεκριμένο θέμα. Με τη βοήθεια μιας παρέκβασης, μέσα σε μια παρένθεση, ή και μονολογώντας, εκμυστηρεύεται στον αναγνώστη ότι ο ίδιος και αυτός ο έμπιστος φίλος του δεν κάνουν τίποτε άλλο απ' το να προσποιούνται και να παραμυθιάζουν. Παραδέχεται ότι τα γεγονότα που αφηγείται δεν έχουν στην πραγματικότητα συμβεί και ότι μπορεί να δώσει στην αφήγηση την όποια εξέλιξη θα ικανοποιούσε περισσότερο τον αναγνώστη. Μια τέτοια προδοσία ενός ιερού καθήκοντος μου φαίνεται, το ομολογώ, έγκλημα φοβερό· ιδού τι εννοώ, όταν μιλάω για στάση απολογητική, και εξίσταμαι τόσο όταν τη συναντώ στον Τρόλοπ, όσο και εάν τη συναντούσα στον Gibbon[4] ή στον Macaulay[5]. Αυτή η στάση εξυπονοεί ότι ο μυθιστοριογράφος είναι λιγότερο προσηλωμένος στην αναζήτηση της αλήθειας από τον ιστορικό (και εννοώ βεβαίως την αλήθεια που ο ίδιος αξιώνει, που αποτελεί το έρεισμα επί του οποίου στηρίζεται και που είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχθούμε, όποιο και αν είναι αυτό) και, άρα, αυτή η στάση τον στερεί διά μιας από όλον το ζωτικό του χώρο. Καθήκον και του ενός συγγραφέα και του άλλου είναι να αναπαραστήσουν το παρελθόν, τις πράξεις των ανθρώπων· και η μόνη διαφορά που μπορώ να διακρίνω τιμά - ανάλογα με το πόσο επιτυχές είναι το έργο του - τον μυθιστοριογράφο, διαφορά που δημιουργείται από το γεγονός ότι ο τελευταίος συνάντα δυσκολίες κατά την συλλογή του αποδεικτικού του υλικού, το οποίο πολύ απέχει από το να είναι αποκλειστικά φιλολογικό. Μου φαίνεται ότι του χαρίζει ένα ήθος σπάνιο, το γεγονός ότι έχει συγχρόνως τόσα πολλά κοινά και με τον φιλόσοφο και με τον ζωγράφο· αυτή η διπλή αναλογία είναι μια έξοχη κληρονομιά.



[…] Επειδή σκοπεύω να πάρω το θάρρος να κάνω σ' ένα μόνον σημείο κριτική στον κ. Μπήζεντ, το ύφος του οποίου πλημμυρίζει από αγάπη για την τέχνη του, καλύτερα να το κάνω ευθύς αμέσως. Μου φαίνεται ότι κάνει λάθος όταν προσπαθεί να ορίσει εκ των προτέρων τι λογής πράγμα πρέπει να είναι ένα καλό μυθιστόρημα. Το να καταδείξω τον κίνδυνο ενός τέτοιου λάθους αποτελεί και τον σκοπό αυτών των λιγοστών σελίδων· το να υποστηρίξω, δηλαδή, ότι ορισμένες παραδόσεις γύρω απ' αυτό το θέμα, όσες φορές ακολουθήθηκαν a priori, έφταιξαν σε πάρα πολλά, και ότι για την υγεία μιας τέχνης που αναλαμβάνει με τρόπο τόσον άμεσο να αναπαραστήσει τη ζωή, απαιτείται η απόλυτη ελευθερία. Μια τέτοια τέχνη τρέφεται από την άσκηση, και το αληθινό νόημα της άσκησης είναι η ελευθερία. Η μόνη υποχρέωση με την οποία μπορούμε εξ αρχής να δεσμεύσουμε το μυθιστόρημα, χωρίς να επισύρουμε την κατηγορία ότι είμαστε δεσποτικοί, είναι η υποχρέωση να είναι ενδιαφέρον. Αυτή η γενική ευθύνη πέφτει επάνω του, αλλά αυτή είναι η μόνη την οποία μπορώ να σκεφτώ. Οι τρόποι τους οποίους έχει στη διάθεσή του για να κατορθώνει αυτό το αποτέλεσμα (να μας προκαλεί το ενδιαφέρον) μου φαίνονται αμέτρητοι, και τέτοιας λογής ώστε το μόνον από το οποίο κινδυνεύουν να είναι η ταξινόμησή τους και ο εγκλωβισμός τους σε συνταγές. Ποικίλλουν όσο και οι ιδιοσυγκρασίες των ατόμων, και επιτυγχάνουν εφ' όσον κατορθώνουν να αποκαλύψουν μιαν ιδιαίτερη διάνοια, διαφορετική από τις άλλες. Μυθιστόρημα, κατά την ευρύτερη σημασία του όρου, είναι μια προσωπική, άμεση εντύπωση της ζωής· εδώ, πριν απ' όλα τ' άλλα, βρίσκεται η αξία του, η οποία είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη αναλόγως προς την ένταση αυτής της εντύπωσης. Αλλά δεν πρόκειται να υπάρξει καμιά ένταση, και κατά συνέπεια η παραμικρή αξία, παρά μόνον όταν υπάρχει η ελευθερία να αισθανθείς και να εκφράσεις. Η χάραξη μιας γραμμής που πρέπει να τηρηθεί, ενός ύφους που πρέπει εκ των προτέρων να γίνει αποδεκτό, μιας μορφής που πρέπει να πληρωθεί, αποτελούν περιορισμούς αυτής της ελευθερίας και καταπνίγουν αυτό ακριβώς που κατ' εξοχήν αναζητούμε να βρούμε. Η μορφή, εγώ νομίζω, πρέπει να εκτιμάται μετά το γεγονός· τότε έχουν γίνει οι επιλογές του συγγραφέα, έχει φανερωθεί το στίγμα του· τότε μπορούμε να παρακολουθήσουμε πορείες και κατευθύνσεις, να συγκρίνουμε χαρακτηριστικά ύφη και ομοιότητες. Τότε, κοντολογίς, μπορούμε να δοκιμάσουμε μιαν από τις μεγαλύτερες απολαύσεις, μπορούμε να ελέγξουμε την εκτέλεση. Η εκτέλεση ανήκει αποκλειστικά στον συγγραφέα· δεν υπάρχει τίποτε πιο προσωπικό απ' αυτήν, και σε αυτήν βασιζόμαστε για να τον αξιολογήσουμε. Και αυτό που αποτελεί την υπεροχή, την πολυτέλεια του μυθιστοριογράφου, αλλά, επίσης, και το βάσανο και την ευθύνη του, είναι η έλλειψη οποιουδήποτε περιορισμού σχετικού με το τι μπορεί να επιχειρήσει ως εκτελεστής, το γεγονός ότι δεν υπόκεινται σε κανενός είδους περιορισμό οι πιθανοί του πειραματισμοί, οι πιθανές του προσπάθειες, ανακαλύψεις, επιτεύξεις. Είναι εδώ ακριβώς που δουλεύει και προχωράει βήμα προς βήμα, όπως και ο αδελφός του ο ζωγράφος, για τον οποίο μπορούμε πάντοτε να πούμε ότι έχει ζωγραφίσει τον πίνακά του μ' έναν τρόπο που μόνον ο ίδιος κατέχει πλήρως. Ο τρόπος του είναι το μυστικό του, μυστικό που δεν χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια για να το προστατεύσει. Γιατί και να ήθελε να το διαθέσει σαν κοινό αγαθό, δεν θα το κατάφερνε - δεν θα έβρισκε τον τρόπο να το διδάξει σε άλλους. Μιλώ έτσι, χωρίς να ξεχνώ πόσο έχω επιμείνει στην ομοιότητα των μεθόδων του καλλιτέχνη που ζωγραφίζει έναν πίνακα και του καλλιτέχνη που γράφει ένα μυθιστόρημα. Ο ζωγράφος μπορεί να διδάξει τα στοιχειώδη της δουλειάς του, και είναι δυνατόν, με την μελέτη σπουδαίων έργων (αν υπάρχει η κλίση) και ο ένας να μάθει να ζωγραφίζει και ο άλλος να μάθει να γράφει. Ωστόσο, δεν παύει να είναι αληθινό, χωρίς να θίγεται αυτό το rapprochement*, ότι ο λογοτέχνης θα ήταν υποχρεωμένος να πει στον μαθητευόμενό του περισσότερες φορές από όσες ο ζωγράφος: "Τι να σας πω - πρέπει να το κάνετε όπως εσείς μπορείτε!". Πρόκειται για ένα πρόβλημα αποχρώσεων, για ένα ζήτημα λεπτών διαβαθμίσεων. Εάν υπάρχουν ακριβείς επιστήμες, υπάρχουν και ακριβείς τέχνες, και η γραμματική της ζωγραφικής είναι τόσο πολύ πιο προσδιορισμένη, ώστε να δημιουργείται αυτή η διαφορά.



Οφείλω, όμως, να προσθέσω ότι ο κ. Μπήζεντ, αν και στην αρχή του δοκιμίου του λέγει ότι οι "νόμοι του μυθιστορήματος μπορούν να καθοριστούν και να διδαχθούν με τόση ακρίβεια και αυστηρότητα όση και οι κανόνες της αρμονίας, της προοπτικής και της αναλογίας", αμβλύνει στη συνέχεια αυτό που θα ήταν δυνατόν να φανεί σαν μια υπερβολή, με το να θεωρεί την παρατήρησή του ισχύουσα μόνον για τους "γενικούς" νόμους, και με το να περιγράφει τους περισσότερους απ' αυτούς τους κανόνες με τέτοιο τρόπο, που θα ήταν προβληματικό να διαφωνήσουμε. Ότι ο μυθιστοριογράφος πρέπει να γράφει στηριζόμενος στις εμπειρίες του· ότι οι "ήρωές του πρέπει να είναι πραγματικοί, σαν εκείνους που συναντώνται στην καθημερινή ζωή"· ότι "μια νεαρά κυρία που έχει ανατραφεί σε μιαν ήσυχη πολίχνη της υπαίθρου πρέπει να αποφεύγει να περιγράφει τη ζωή μιας φρουράς στρατιωτικής", και ότι "ένας συγγραφέας του οποίου οι προσωπικές εμπειρίες και συναναστροφές ανήκουν στην μικροαστική τάξη, οφείλει να προσέχει ώστε να μην εισάγει τους ήρωές του στην καλή κοινωνία"· ότι ένας συγγραφέας πρέπει να κρατάει τις σημειώσεις του σ' ένα απλό σημειωματάριο· ότι οι ήρωές του πρέπει να αναδεικνύονται με σαφήνεια· ότι το να χρησιμοποιεί, για να αναδεικνύονται με σαφήνεια, κάποια παράξενη συνήθεια στην ομιλία τους ή στη στάση τους είναι κακή μέθοδος, και "το να τους περιγράφει διά μακρών" είναι ακόμη χειρότερη· ότι το αγγλικό μυθιστόρημα πρέπει να έχει "ενσυνείδητη ηθική πρόθεση"· ότι "είναι σχεδόν αδύνατον να εκτιμάται πάρα πολύ η αξία της φροντισμένης επεξεργασίας, της μαστοριάς, δηλαδή του στυλ"· ότι "το σπουδαιότερο απ' όλα είναι η ιστορία", ότι "η ιστορία [story] είναι το παν". Πρόκειται περί αρχών που είναι βεβαίως αδύνατον να μην πάρουμε με καλό μάτι. Εκείνη η παρατήρηση που αναφέρεται στον συγγραφέα που ανήκει στη μικροαστική τάξη, και ο οποίος πρέπει να έχει το γνώθι σαυτόν, είναι μάλλον αποκρουστική· αλλά κατά τα άλλα, θα το έβρισκα δύσκολο να διαφωνήσω με κάποιαν από τις συστάσεις που δίνει. Συγχρόνως δε, θα το έβρισκα δύσκολο να τις συνυπογράψω, εκτός, ίσως από την εντολή να κρατάει κανείς τις σημειώσεις του σ' ένα απλό σημειωματάριο. Δεν μου φαίνονται να έχουν τις ιδιότητες που ο κ. Μπήζεντ αποδίδει στους κανόνες του μυθιστοριογράφου, την "αυστηρότητα και την ακρίβεια" των "νόμων της αρμονίας, της προοπτικής και της αναλογίας". Κατατοπίζουν, ίσως ακόμη και να εμπνέουν, αλλά δεν έχουν ακρίβεια, παρόλο που αναμφιβόλως έχουν όση το ίδιο το θέμα επιτρέπει· γεγονός που αποτελεί απόδειξη εκείνης της ελευθερίας κατά την ερμηνεία την οποία μόλις προηγουμένως υπεράσπιζα. Γιατί η αξία αυτών των διαφορετικών εντολών - των τόσο ωραίων και μαζί των τόσο αορίστων - έγκειται αποκλειστικά στο νόημα που ο καθένας τούς προσδίδει. Οι ήρωες, οι καταστάσεις που δίνουν σε κάποιον την εντύπωση ότι είναι πραγματικές, δεν είναι παρά εκείνες που κατ' εξοχήν τον συγκινούν και τον ενδιαφέρουν, αλλά το μέτρο της πραγματικότητας είναι πολύ δύσκολο να οριστεί. Η πραγματικότητα του Δον Κιχώτη ή του Mr. Micawber[6] είναι μια εξαιρετικά λεπτή απόχρωση· πρόκειται για μιαν πραγματικότητα χρωματισμένη από το όραμα του συγγραφέα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να διστάζει κανείς, όσο ζωντανή κι αν είναι, να την προτείνει ως πρότυπο. Αλλιώς, θα εξετίθετο σε μια σειρά από άκρως ενοχλητικές ερωτήσεις από τη μεριά κάποιου μαθητευόμενου. Είναι αυτονόητο ότι δεν θα γράψεις ένα καλό μυθιστόρημα, παρά μόνον αν έχεις την αίσθηση της πραγματικότητας· είναι όμως πολύ δύσκολο να σου δοθεί μια συνταγή για να δημιουργείς με αυτήν την αίσθηση. Η ανθρώπινη φύση δεν γνωρίζει όρια, και η πραγματικότητα παίρνει μυριάδες μορφές· το μόνο που κάποιος μπορεί να διαπιστώσει είναι το ποια από τα άνθη της μυθιστοριογραφίας έχουν το άρωμά της και ποια όχι. Το να σου πουν όμως προκαταβολικώς από τι πρέπει να αποτελείται η ανθοδέσμη σου, αυτό είναι μια τελείως διαφορετική υπόθεση. Όσο ευφυές, άλλο τόσο αλυσιτελές είναι το να λες ότι κάποιος πρέπει να γράφει στηριζόμενος στις εμπειρίες του· στον υποθετικό μας υποψήφιο συγγραφέα, μια τέτοια δήλωση θα μύριζε απάτη. Σε τι λογής εμπειρίες αναφέρεται και πού, άραγε, αρχίζει και πού τελειώνει μια εμπειρία; Η εμπειρία ουδέποτε περιορίζεται και ουδέποτε ολοκληρώνεται· είναι μια απέραντη αισθαντικότης, ένας τεράστιος ιστός αράχνης με λεπτότατες ίνες από μετάξι που αιωρείται στο θάλαμο της συνείδησης και συλλαμβάνει στο πλέγμα της κάθε μόριο που φέρνει ο αέρας. Είναι η ίδια η ατμόσφαιρα του νου· και όταν συμβαίνει ο νους να είναι επινοητικός - πολύ δε περισσότερο όταν πρόκειται για το νου ενός ανθρώπου ιδιοφυούς - προσελκύει και τους λεπτότερους υπαινιγμούς της ζωής, μετατρέπει σε αποκαλύψεις τα ίδια τα κύματα του αέρα· της νεαράς κυρίας που ζει σε ένα χωριό, της αρκεί να είναι μια νέα από την οποία τίποτε δεν ξεφεύγει, για να είναι τελείως άδικο (όπως νομίζω) να της δηλώσεις ότι δεν θα μπορέσει να πει τίποτε για τον στρατό. Έχουμε δει μεγαλύτερα θαύματα απ' αυτό, και αν τη βοηθάει η φαντασία της, θα μπορέσει να πει την αλήθεια για αρκετούς απ' αυτούς τους κυρίους του στρατού. Θυμούμαι μιαν αγγλίδα μυθιστοριογράφο[7], μια γυναίκα εξαιρετικής ευφυίας, που μου έλεγε πόσα ευνοϊκά σχόλια είχε δεχθεί, επειδή σε κάποιο από τα διηγήματά της, είχε κατορθώσει να αποτυπώσει τον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής της Διαμαρτυρόμενης νεολαίας της Γαλλίας. Την είχαν ρωτήσει πού έμαθε τόσα πολλά για το απόκρυφο αυτό στρώμα και είχε αποτελέσει αντικείμενο συγχαρητηρίων το γεγονός ότι της είχαν δοθεί αυτές οι ασυνήθιστες ευκαιρίες. Οι ευκαιρίες αυτές συνίστατο στο ότι μια μέρα, στο Παρίσι, καθώς ανέβαινε μια σκάλα, πέρασε μπροστά από μιαν ανοιχτή πόρτα, την πόρτα του σπιτιού ενός πάστορα, και αντίκρισε μερικούς νεαρούς Διαμαρτυρόμενους που, έχοντας μόλις τελειώσει το δείπνο τους, κάθονταν γύρω από το τραπέζι. Η ματιά δημιούργησε μιαν εικόνα· κράτησε μόνον μια στιγμή, αλλά εκείνη η στιγμή ήταν μια εμπειρία. Είχε αποκομίσει την προσωπική της άμεση εντύπωση, και έβγαλε απ' εκεί το πρότυπό της. Γνώριζε τι είναι τα νιάτα και τι είναι ο Προτεσταντισμός· είχε, επίσης, το προνόμιο να έχει μάθει τι σημαίνει να είσαι Γάλλος, ώστε να είναι σε θέση να μετατρέψει αυτές τις ιδέες σε μια συγκεκριμένη εικόνα και να παράγει μιαν πραγματικότητα. Πάνω απ' όλα, όμως, ήταν προικισμένη με την ικανότητα να παίρνει έναν πήχη όταν της δίνεις μιαν πιθαμή, ικανότητα που για τον καλλιτέχνη είναι πολύ μεγαλύτερη πηγή δύναμης από οποιοδήποτε τυχαίο τόπο διαμονής ή τυχαία θέση στην κοινωνική κλίμακα. Η δύναμη να μαντεύεις το αόρατο από το ορατό, να ανακαλύπτεις τα υπονοούμενα, να κρίνεις ολόκληρο το αντικείμενο από ένα δείγμα του, η χάρις να συλλαμβάνεις τη ζωή εν γένει τόσο ολοκληρωμένα, ώστε να μην απέχεις πολύ από το να κατέχεις κάθε ιδιαίτερη πτυχή της - αυτό το σύνολο χαρισμάτων θα έφτανε κάποιος να πει ότι συνιστούν εμπειρία· και τέτοια χαρίσματα απαντούν και στην επαρχία και στην πόλη, και στους πλέον αποκλίνοντες μεταξύ τους αναβαθμούς παιδείας. Εάν η εμπειρία απαρτίζεται από εντυπώσεις, τότε μπορούμε να πούμε ότι οι εντυπώσεις είναι εμπειρία, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που εντυπώσεις (δεν το είδαμε αυτό;) είναι και ο ίδιος ο αέρας που αναπνέουμε. Άρα, εάν έπρεπε οπωσδήποτε να πω σ' έναν αρχάριο, "Γράφε στηριζόμενος στις εμπειρίες σου και μόνο", θα ένιωθα ότι αυτό αποτελεί μιαν παραίνεση ταντάλειο, αν δεν φρόντιζα αμέσως να προσθέσω: "Προσπάθησε να είσαι απ' αυτούς που δεν τους ξεφεύγει τίποτε".

Πολύ απέχω από το να θέλω με αυτό να περιορίσω την σπουδαιότητα της ακρίβειας, της αλήθειας στις λεπτομέρειες. Ο καθένας μιλάει καλύτερα, όταν μιλάει κατά το δικό του γούστο, άρα, και εγώ μπορώ να πάρω το θάρρος να πω ότι η πνοή της πραγματικότητας (η στερεά απόδοση των λεπτομερειών) μου φαίνεται να είναι η μεγαλύτερη αρετή ενός μυθιστορήματος - το προσόν από το οποίο όλα τα άλλα (και περιλαμβάνω και εκείνη την ενσυνείδητη ηθική πρόθεση για την οποία μιλάει ο κ. Μπήζεντ) αποκλειστικά εξαρτώνται και στο οποίο ευπειθώς υποτάσσονται. Εάν απουσιάζει αυτό το προσόν, όλα τ' άλλα δεν μετράνε, και όταν αυτά υπάρχουν, οφείλουν το αποτέλεσμά τους στην επιτυχία με την οποία ο συγγραφέας έχει παραγάγει τη ψευδαίσθηση της ζωής. Η φροντίδα γι' αυτήν την επιτυχία, η σπουδή αυτής της λεπτής επεξεργασίας του υλικού, αποτελούν, κατά το δικό μου γούστο, το άλφα και το ωμέγα της τέχνης του μυθιστορηματογράφου. Αποτελούν την έμπνευσή του, την απόγνωσή του, την ανταμοιβή, το βάσανο και την απόλαυσή του. Εδώ, πράγματι, αναμετριέται με τη ζωή· εδώ αναμετριέται με τον αδελφό του τον ζωγράφο, όταν και αυτός προσπαθεί να αποδώσει την όψη των πραγμάτων, την όψη που εκφράζει το νόημά τους, να συλλάβει το χρώμα, την ανάγλυφη, την έκφραση, την επιφάνεια και την ουσία του ανθρώπινου φαινομένου.

[…] Το πιο ενδιαφέρον τμήμα της διάλεξης του κ. Μπήζεντ είναι δυστυχώς και το πιο σύντομο - η επί τροχάδην αναφορά του στην "ενσυνείδητη ηθική πρόθεση" του μυθιστορήματος. Και εδώ πάλι, δεν είναι ιδιαιτέρως σαφές το κατά πόσο καταγράφει ένα γεγονός ή θεσπίζει έναν κανόνα· είναι κρίμα, στην περίπτωση που ισχύει το δεύτερο, το ότι δεν έχει αναπτύξει περισσότερο τη γνώμη του. Πρόκειται για μιαν πλευρά του θέματος που είναι τεράστιας σημασίας, και τα λίγα λόγια του κ. Μπήζεντ οδηγούν σε θεωρήσεις που σε πηγαίνουν πολύ μακριά, σε θεωρήσεις με τις οποίες δύσκολα τακτοποιούνται οι λογαριασμοί. Θα έχει προσεγγίσει την τέχνη του μυθιστορήματος επιπόλαια, όποιος δεν είναι έτοιμος να πορευτεί μέχρι τέλους τον δρόμο που αυτές οι θεωρήσεις θα τον φέρουν. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο, όταν άρχιζα να γράφω αυτές τις παρατηρήσεις, φρόντισα να ειδοποιήσω τον αναγνώστη ότι οι συλλογισμοί μου πάνω σ' ένα τόσο εκτεταμένο θέμα δεν έχουν καθόλου την αξίωση να θεωρηθούν εξαντλητικοί. Όπως και ο κ. Μπήζεντ, έχω και εγώ αφήσει το σχετικό με την ηθική του μυθιστορήματος ερώτημα για το τέλος, και στο τέλος ανακαλύπτω ότι έχω καταναλώσει τον χώρο μου. Το ερώτημα περιβάλλεται από δυσκολίες, απόδειξη η πρώτη που συναντούμε πριν καν το αντιμετωπίσουμε, το πώς, δηλαδή, να το διατυπώσουμε με σαφήνεια. Η σαφήνεια σε μιαν τέτοια συζήτηση αποβαίνει μοιραία· τι σημαίνει για σας, λοιπόν, ηθική και τι ενσυνείδητη ηθική πρόθεση; Δεν σκοπεύετε να διευκρινίσετε τους όρους σας και να εξηγήσετε με ποιον τρόπο (του μυθιστορήματος λαμβανομένου ως πίνακας) ένας πίνακας μπορεί να είναι είτε ηθικός είτε ανήθικος; Επιθυμείτε να ζωγραφίσετε έναν πίνακα ηθικό ή να λαξεύσετε ένα άγαλμα ηθικό· δεν θα μας πείτε πώς θα βάλετε μπρος τα σχέδιά σας; Συζητούμε για την Τέχνη της Μυθοπλασίας· τα ζητήματα της τέχνης αποτελούν ζητήματα (με την ευρύτερη σημασία του όρου) εκτέλεσης· τα ζητήματα της ηθικής αποτελούν μιαν τελείως διαφορετική υπόθεση, δεν πρέπει, λοιπόν, να μας αφήσετε να δούμε πώς το βρίσκετε τόσο εύκολο να τα μπερδεύετε; Για τον κ. Μπήζεντ, όμως, όλα αυτά είναι τόσο καθαρά, ώστε να έχει ποριστεί απ' αυτά και έναν κανόνα, τον οποίο βλέπει ενσαρκούμενο στο αγγλικό μυθιστόρημα, και ο οποίος αποτελεί "κάτι το αληθινά αξιοθαύμαστο και μια σοβαρή αφορμή συγχαρητηρίων". Πράγματι, αποτελεί σοβαρή αφορμή συγχαρητηρίων το να γίνονται τέτοια ακανθώδη προβλήματα λεία σαν μετάξι. Να προσθέσω ότι, εφ' όσον ο κ. Μπήζεντ διακρίνει στο αγγλικό μυθιστόρημα την ιδιότητα να έχει στην πράξη καταπιαστεί κατ' εξοχήν με αυτά τα λεπτά ζητήματα, θα είναι πολλοί εκείνοι στους οποίους θα φανεί να έχει κάνει μιαν ανακάλυψη αστήρικτη. Τουναντίον, όλοι αυτοί θα έχουν εκπλαγεί από την ηθική συστολή του μέσου άγγλου μυθιστοριογράφου, και από το γεγονός ότι αυτός (ή αυτή) αποφεύγει να αντικρίσει τις δυσκολίες που κατακλύζουν απ' όλες τις μεριές την πραγμάτευση της πραγματικότητας. Ικανός στο να είναι εξαιρετικά άτολμος (ενώ ο κ. Μπήζεντ τον παρουσιάζει γεμάτον από τόλμη), το έργο του, κατά το μεγαλύτερό του μέρος, σημαδεύεται από μιαν προσεκτική σιωπή για ορισμένα θέματα. Στο αγγλικό μυθιστόρημα (και βέβαια, εδώ εννοώ και το αμερικάνικο) υπάρχει, περισσότερο παρά σε όποιο άλλο, μια εκ παραδόσεως απόσταση μεταξύ αυτού που οι άνθρωποι ξέρουν και εκείνου που συνομολογούν ότι ξέρουν, μεταξύ αυτού που βλέπουν και εκείνου για το οποίο ομιλούν, αυτού που νιώθουν να αποτελεί κομμάτι της ζωής και εκείνου στο οποίο επιτρέπουν να εισέλθει στη λογοτεχνία. Κοντολογίς, υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα σε αυτά για τα οποία μιλούν όταν κουβεντιάζουν και σε εκείνα για τα οποία μιλούν όταν δημοσιεύουν. Η ουσία του ηθικού σθένους είναι να εποπτεύει όλον τον χώρο· αισθάνομαι, λοιπόν, την υποχρέωση να αντιστρέψω την παρατήρηση του κ. Μπήζεντ και να πω ότι δεν είναι η πρόθεση, αλλά η αθυμία αυτό που χαρακτηρίζει το αγγλικό μυθιστόρημα. Το κατά πόσο μια κάποια πρόθεση μπορεί να χαλάσει ένα έργο τέχνης, θα αποφύγω να το εξετάσω· πάντως, η πρόθεση να φτιάξεις ένα έργο τέλειο μου φαίνεται να είναι η πιο ακίνδυνη. Όσο για το μυθιστόρημά μας, μπορώ να πω κλείνοντας αυτό το θέμα ότι, όπως μας παρουσιάζεται σήμερα στην Αγγλία, μου δίνει την εντύπωση πως απευθύνεται κυρίως στη "νεολαία", και ότι αυτό, από μόνο του, εγείρει την υπόνοια ότι θα είναι αρκετά σεμνό. Υπάρχουν ορισμένα θέματα που, κατά γενικήν παραδοχή, δεν συζητούνται, ούτε καν αναφέρονται, όταν είναι παρόντα άτομα νεαρά στην ηλικία. Αυτό μπορεί να ισχύει ορθώς· η αποφυγή, όμως, των συζητήσεων δεν αποτελεί σύμπτωμα ηθικής ρώμης. Συνεπώς, η πρόθεση του αγγλικού μυθιστορήματος - "κάτι το αληθινά αξιοθαύμαστο και μια σοβαρή αφορμή συγχαρητηρίων" - μου φαίνεται να έχει φορά μάλλον αρνητική.

Υπάρχει ένα σημείο στο οποίο η καλλιτεχνική και η ηθική σημασία εφάπτονται σχεδόν η μία της άλλης· άμα, δηλαδή, εξετάσουμε το θέμα υπό το πρίσμα της προφανούς αλήθειας ότι βαθύτερη ποιότητα ενός έργου τέχνης θα είναι πάντοτε η ποιότητα του δημιουργού του. Όσο εκλεκτή είναι αυτή η διάνοια, άλλο τόσο θα είναι το μερίδιο που το μυθιστόρημα, ο πίνακας, το γλυπτό θα απολαμβάνουν από την ουσία του ωραίου και του αληθινού. Το να έχει συντεθεί ένα μυθιστόρημα από αυτά ακριβώς τα στοιχεία, συνεπάγεται, κατά την γνώμη μου, ότι έχει και την πρόθεση που χρειάζεται. Κανένα σπουδαίο μυθιστόρημα δεν πρόκειται ποτέ να εκπηγάσει από ένα πνεύμα επιπόλαιο· αυτό το αξίωμα πιστεύω ότι παρέχει στον μυθιστορηματογράφο όλο το αναγκαίο ηθικό έρεισμα· ο νέος υποψήφιος μυθιστορηματογράφος, αν χωνέψει καλά αυτό το αξίωμα, θα δει να φωτίζονται πολλά από τα σχετικά με την "πρόθεση" μυστήρια. Θα μπορούσε κανείς να του πει και πολλά άλλα χρήσιμα πράγματα, τα οποία όμως εγώ, έχοντας πια φτάσει στο τέλος του άρθρου μου, μόνον παρεμπιπτόντως μπορώ να θίξω. Ο κριτικός της Pall Mall Gazette, στον οποίο έχω και προηγουμένως αναφερθεί, εφιστά προσοχή, όποτε γίνεται λόγος για την τέχνη του μυθιστορήματος, στον κίνδυνο της γενικολογίας. Φαντάζομαι ότι ο κίνδυνος που έχει κατά νου είναι μάλλον αυτός της περιπτωσιολογίας, γιατί υπάρχουν μερικές περιεκτικές παρατηρήσεις τις οποίες, μαζί με εκείνες που έχουν ενσωματωθεί στη γεμάτη από καλές ιδέες διάλεξη του κ. Μπήζεντ, μπορούμε, χωρίς τον φόβο ότι θα τον παραπλανήσουν, να απευθύνουμε στον αθώο μαθητευόμενο. Αισθάνομαι, λοιπόν, την υποχρέωση να του θυμίσω, πριν απ' όλα, τη χλιδή της μορφής που του προσφέρεται, και η οποία παρουσιάζει τόσους λίγους περιορισμούς και τόσες αναρίθμητες δυνατότητες. Οι άλλες τέχνες, συγκρινόμενες προς το μυθιστόρημα, φαίνονται περιχαρακωμένες και χαλιναγωγημένες· οι διάφορες συνθήκες κάτω από τις οποίες καλλιεργούνται είναι πάντοτε αυστηρές και προκαθορισμένες. Και ο μόνος περιορισμός που μπορώ να διανοηθώ να επιβάλλω στη σύνθεση ενός μυθιστορήματος είναι, όπως έχω ήδη πει, το μυθιστόρημα αυτό να είναι αληθινό. Η ελευθερία αυτή είναι ένα υπέροχο προνόμιο, και το πρώτο πράγμα που έχει να μάθει ο νέος μυθιστορηματογράφος είναι το να γίνει αντάξιός της.

"Απόλαυσέ την όπως της αξίζει (θα του έλεγα)· κυρίευσέ την, εκμεταλλεύσου την όσο το δυνατόν περισσότερο, βγαλ' την στο κοινό, διασκέδασε μαζί της. Η ζωή όλη σου ανήκει, και μην ακούς ούτε αυτούς που θα σε κλείσουν σε στενόχωρες γωνιές και θα σου πουν ότι μόνον σε τούτο και σε εκείνο το μέρος κατοικεί η τέχνη, ούτε τους άλλους που θα θελήσουν να σε πείσουν ότι αυτός ο άγγελος εξ ουρανού φτερουγίζει μόνον έξω από τη ζωή, ότι κατοικεί στα επουράνια και αποστρέφει το πρόσωπό του από την αλήθεια των πραγμάτων. Δεν υπάρχει καμιά εικόνα της ζωής, κανένας από τους τρόπους που τη βλέπει και τη νιώθει, που να μην έχει θέση στη σύλληψη ενός έργου από τον μυθιστορηματογράφο· δεν έχεις παρά να θυμηθείς ότι στον χώρο αυτό, τάλαντα τόσο ανόμοια όσο εκείνα του Alexandre Dumas και της Jane Austen, του Charles Dickens και του Gustave Flaubert έχουν δουλέψει κερδίζοντας την ίδια δόξα. Μην πολυσκοτίζεσαι με τον πεσσιμισμό και τον οπτισμό· προσπάθησε να πιάσεις το ύφος της ίδιας της ζωής. Βλέπουμε σήμερα στη Γαλλία μιαν εμπνευσμένη προσπάθεια (από τον Emile Zola, στο έργο του οποίου, στέρεο και σοβαρό, κανένας από όσους ερευνούν τις δυνατότητες του μυθιστορήματος δεν μπορεί παρά να αναφέρεται με σεβασμό), βλέπουμε, λοιπόν, μια σπάνια προσπάθεια να πηγαίνει χαμένη από ένα πνεύμα στενόμυαλου πεσσιμισμού. Ο κ. Zola είναι έξοχος, αλλά στα μάτια ενός άγγλου αναγνώστη φαίνεται αγνοών πάρα πολλά· μοιάζει να εργάζεται μες στο σκοτάδι· εάν είχε τόση ενέργεια όση και δύναμη, τα συμπεράσματά του θα ήταν εξαιρετικής σημασίας. Όσο δε για τις συγχύσεις που προκαλεί ένας ρηχός οπτιμισμός, το έδαφος (και ιδιαιτέρως αυτό της αγγλικής μυθιστορηματογραφίας) είναι διάσπαρτο από τα θρύψαλά τους, λες και είναι παγιδευμένο με σπασμένα γυαλιά. Εάν προτίθεσαι να επιτρέψεις στον εαυτό σου την πολυτέλεια της εξαγωγής συμπερασμάτων, αυτά ας έχουν ένα πνεύμα ευρυμάθειας. Έχε πάντοτε κατά νου, ότι καθήκον σου πρώτο, είναι να είσαι όσο το δυνατόν ολοκληρωμένος - να φτιάξεις ένα έργο τέλειο. Με γενναιοδωρία και ευαισθησία, αγωνίσου για τα πρωτεία".

[1884]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Αποδίδω με αυτήν τη λέξη την έκφραση 'make-believe' (αγγλική απόδοση του γαλλικού "faire-croire"), που σημαίνει: προσποιούμαι να πιστεύω ως αληθινό, ενώ γνωρίζω ότι δεν είναι.

2 Η αναλογία μυθιστορήματος και ζωγραφικής αποτελεί παραλλαγή της συνηθέστερης αναλογίας ποίησης και ζωγραφικής. Αυτήν, ακριβώς, την αναλογία είχε προβάλλει με ιδιαίτερη έμφαση, σαράντα χρόνια νωρίτερα, ο John Ruskin. Ο τελευταίος, υπερασπιζόμενος το έργο των τοπιογράφων και ειδικότερα του Turner, υποστήριξε ότι και ο ζωγράφος και ο ποιητής πρέπει, από τη μια, να αναπαριστούν πιστά τα αντικείμενα που απεικονίζουν και από την άλλη να εκφράζουν τα συναισθήματα και τις ιδέες που αυτά τους προκαλούν.

3 Η υπεράσπιση του μυθιστορήματος ως τέχνης συναφούς προς την επιστήμη της ιστορίας αντανακλά τη θετικιστική ιδεολογία της εποχής. Βεβαίως, στη γενεαλογία του μυθιστορήματος, η θέση της ιστορίας είναι προφανής. Και τα δύο απεικονίζουν πραγματικές σχέσεις μεταξύ πραγματικών ανθρώπων, και, τις περισσότερες φορές, κυρίως δε κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, χρησιμοποίησαν το ίδιο αφηγηματικό μοντέλο.

4 Gibbon, Edward (1737-1794): O γνωστός ως Γίββων άγγλος ιστορικός· συγγραφέας του κλασικού έργου Ιστορία της Παρακμής και της Πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1776-78).

5 Μacauley, Thomas Babington (1800-1859): Άγγλος ιστορικός και πολιτικός· συγγραφέας της Ιστορίας της Αγγλίας (1848-1861).

6 Mr. Micawber: ήρωας του μυθιστορήματος του Charles Dickens David Copperfield.

7 Πρόκειται, μάλλον, για τη συγγραφέα Anne Thackeray, κόρη του W. K. Thackeray, γνωστή σαν Lady Richie.
*Rapprochement, γαλλικά: προσέγγιση/συσχέτιση.


<> 

Παρασκευή 10 Νοεμβρίου 2017

"ΔΙΠΛΗ ΠΡΟΣΠΕΡΑΣΗ" του ΖΑΧΑΡΙΑ ΣΩΚΟΥ


γράφει ο Πάνος Καπώνης*





Στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ στις 20 Δεκεμβρίου 2011 είχε δημοσιευθεί το εξής :
«ο κορμός της ποίησης που γράφεται σήμερα στον τόπο μας παραμένει η γενιά του '70, με όλα τα θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά που συνόδευσαν την εμφάνιση και καθιέρωσή της. Την πρωτοκαθεδρία της δεν μπόρεσαν να αμφισβητήσουν οι νεότερες γενιές, παρά την έντονη παρουσία τους, τόσο εκδοτικά όσο και στο διαδίκτυο ...» 01
Όμως, πέρα από τα παραπάνω ισχύοντα, υπάρχουν πάντα και οι εξαιρέσεις : Μια τέτοια εξαίρεση είναι και η παρουσία τα τελευταία χρόνια στο ποιητικό προσκήνιο του Αιτωλού δημοσιογράφου Ζαχαρία Σώκου, που αποφάσισε από τις σημαντικές τηλεοπτικές παρουσιάσεις σημαντικών λογοτεχνών της δεκαετίας του '70 και όχι μόνον, να μεταπηδήσει στην ποίηση και μετά την έκδοση της πρώτης του συλλογής το 2015 “Άλλα ρούχα” να εμφανιστεί ξανά τον Οκτώβριο του 2017 με την δεύτερη συλλογή του “Διπλή Προσπέραση”.
Επειδή, μετά τους τελευταίους στίχους που ακολουθούν με τον τίτλο “Προς Διερεύνηση”: «Μοίρα του γένους μου, / ποιά ανεξιχνίαστα κρίματα / μνήμες κυτταρικές σε στοιχειώνουν;»,
αξίζει τον κόπο να διερευνήσουμε και την ποιητική του. 02

Γέννημα, θρέμμα της Αιτωλίας, ο Ζαχαρίας Σώκος, της ιερής γης – κατά την κριτικό Ελένη Χωρεάνθη 03 - των «Ελεύθερων πολιορκημένων», του Παλαμά, του Μαλακάση, του Δροσίνη, αλλά και άξιων νεότερων και σύγχρονων δημιουργών, παιδί της ομίχλης, της υγρασίας, ένας «αλατόπηχτος», στο ποίημα της πρώτης συλλογής «Λάθος χρόνος», σαφώς επηρεασμένος τόσο από αρχαίους συγγραφείς, από τους οποίους συχνά πορίζεται μότο ή αλλού από την Παλαιά Διαθήκη (Άσμα Ασμάτων), αλλά κυρίως από την παραδοσιακή ποίηση, θεμελιώνει την ποίησή του, που εν τέλει στην δεύτερη αυτή συλλογή φανερώνει αφενός μια γνήσια έμπνευση κι αφετέρου μια καλή τεχνική στον στίχο – που τείνει από παραδοσιακός να τρέπεται πολλές φορές σε ελεύθερο.
O Ζαχαρίας Σώκος, με την πολύτιμη γνώση που αποκόμισε από την τηλεόραση και τις πολύ αξιόλογες συνεντεύξεις του με πρόσωπα του πολιτισμού, εμφανίζεται για δεύτερη φορά στα γράμματα με την νέα ποιητική συλλογή «Διπλή Πρόσπεραση», περνώντας σε μια νέα φάση της ζωής του περισσότερο φιλοσοφημένη όπου, χωρίς να αρνείται το παρελθόν του, θέλοντας να επικοινωνήσει κυρίως μέσα από την ποιητική και όχι μόνον γραφή, 04 μας δείνει ενδιαφέροντα δείγματα της πέννας του :

Ο ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΟΥ ΙΙ
Απρόσκλητος είναι / και επιμένει / Όλα γυρίζουν κι όλα κύκλος / Σαρώσεις και περιστροφές / κι ηκεφαλή / ακίδα του παρόντος, / πετάει σπινθήρες άοκνους / λέπια της ψυχής / πελεκούδια του χρόνου / Και φθίνει ο κύκλος, / ο κυκλοτερής, / και βαθαίνουν οι γκρεμοί / κι ό,τι μεγάλωσε μικραίνει 
Με το ποίημα αυτό π.χ. μας δίνει και ένα ενδιαφέρον στίγμα του νέου ποιητικού του λόγου, με ένα λιτό, δωρικό πες τόνο, σαν της Αιτωλίας στίγματα, σαν υποδόρια αφανή τοπία που περιμένουν να εμφανιστούν οι τρείς άγγελοί του. 05 Το χαρακτηριστικό βέβαια του Σώκου στα ποιήματά του, είναι η έμφαση της σχέση του με την αιτωλική γη, πότε εμφανώς και πότε συγκαλυμένα.


ΚΑΤΑΜΕΣΗΣ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ
Κλείνω τα βλέφαρα / στο μέσα μου βουλιάζω / κι εκεί τα πεπραγμένα / τ' άπραγα, τα παραπεταμένα / κάλαντα λένε : / Αίμα κι έρωτας, / έρωτας και αίμα, / ό,τι δεν έδωσα και θα 'πρεπε, / ό,τι θέλησα μα δεν το πήρα / Ενοχή κι ό,τι δεν έστρεξε / παιχνίδια του εγώ τουτέστιν / Κι ο θάνατος / ένα τίποτα στο γραπτό / ποιός ξέρει ;
Η εμβάθυνση στην παράδοση, παρ όλο που – όπως ο ίδιος λέει - “Δεν έχω ουσιαστική βιωματική σχέση με την παράδοση καθότι, στην ουσία, είμαι παιδί της πόλης”, τα δημοτικά τραγούδια παραμένουν για εκείνον, ένας εξαίρετος θησαυρός και μια ανεκτίμητη δεξαμενή που σαφέστατα διατήρησαν τη συλλογική μνήμη και το λαϊκό αίσθημα, ιδιαίτερα σε μια περίοδο που ο ελληνικός πολιτισμός βρίσκονταν σε αμυντική στάση ή εάν θέλετε ο επηρεασμός του Σώκου από τις δικές του αναμνήσεις και βιώματα, πολλές φορές τον οδηγούν σε μια μίξη γραφής, που εμφανίζεται εμβόλιμα σε αρκετά ποιήματά του, όπως :

ΕΡΧΟΝΤΑΙ
Έρχονται / φορώντας σιδηρές γροθιές / γυάλινα οι άλλοι μάτια / Δικοί μου είναι / θρέμμα μου / Τους είπα λάθος το σωστό / και τώρα πως να τα μαζέψω ...

Εξάλλου ο ίδιος στις σημειώσεις του, εμφανίζει τις πηγές του από το δημοτικό τραγούδι. 06 Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Ζαχαρία Σώκου είναι, ότι σε αρκετά ποιήματά του ξεκινάει με μια προσφώνηση, ιδιαιτερα σε ποιήματα αφιερωμένα σε φίλους του ή άλλους συγγραφείς ή ποιητές, όπως : «Γράφω ποιήματα Κωστή» για τον φίλο του και σημαντικό συγγραφέα, αείμνηστο Κωστή Παπαγιώργη ή «Καλέ μου Τάσο», ή «Ω! Μάρκο Μέσκο» για τον ποιητή Μ. Μέσκο ή ακόμη για τον ποιητή Πάνο Κυπαρίσση «Αχ, Πάνο».

Ο Ζαχαρίας Σώκος, πέρα από τις συνεντεύξεις που πήρε από γνωστά πρόσωπα της λογοτεχνίας και της τέχνης, έδωσε ο ίδιος και μια σημαντική συνέντευξη, που παραχώρησε στην λογοτεχνική ιστοσελίδα cantus firmus, στην οποία είχε πει : «Όχι μόνο η ποίηση αλλά κάθε ενέργεια του ανθρώπου αντλεί τη γνώση και την εμπειρία από το παρελθόν αφού το μέλλον στην ουσία δεν υφίσταται». Αλλά, ας δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον Ζαχαρία Σώκο να περιγράψει την ποιητική του :

«Σίγουρα πάντως δεν είναι μια ποίηση μόνο πολιτική, αλλά με τον τρόπο της την εμπεριέχει ή μια ποίηση που να στηρίζεται μόνο στη μυθολογία ή την ιστορία αλλά ενίοτε εμπνέεται από πρόσωπα του μύθου ή της ιστορίας… Νομίζω ότι κοινός τόπος είναι οι αγωνίες του ανθρώπου απέναντι στα διαχρονικά ζητήματα που αφορούν την ύπαρξή του και βεβαίως ο έρωτας και η θνητότητα. Αναφορικά με την τρέχουσα πολιτική, ελπίζω και φοβάμαι ότι μετά 100 χρόνια οι Έλληνες θα αναστοχάζονται ότι συμβαίνει σήμερα και θα κλαίνε και θα γελάνε…».

Μαρούσι Νοέμβρης 2017

ΠΑΝΟΣ ΚΑΠΩΝΗΣ



*O Πάνος Καπώνης είναι ένας από τους πρώτους χρονολογικά ποιητές της "Γενιάς του '70". Γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου 1947 στο Αγρίνιο. Σπούδασε οικονομικά και νομικά στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Αθηνών, καθώς και σκηνοθεσία. Γράφει και δημοσιεύει ποίηση από το 1966. Οι πρώτες του ποιητικές συλλογές ήταν "Κοκτέιλ" (1972), "Μεταμορφώσεις του Ιερεμία" (San Francisco, 1977). Ποίηματα, διηγήματα και δoκίμια του έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά στην Ελλάδα και τις ΗΠΑ, σε ανθολογίες και άλλα έντυπα. Από τους ιδρυτές, μαζί με τον ποιητή Ντίνο Σιώτη, και επί χρόνια γενικός γραμματέας του λογοτεχνικού σωματείου "Κοινωνία των Δεκάτων", υπήρξε μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού "(δε)κατα". Από τους ιδρυτές, επίσης, της "Ένωσης Αιτωλοακαρνάνων Λογοτεχνών", διετέλεσε γενικός γραμματέας της. Είναι δικηγόρος Αθηνών. Έχει διδάξει Φαρμακευτικό Δίκαιο στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Παράλληλα με τη λογοτεχνία έχει συγγράψει πέντε τόμους πανεπιστημιακών συγγραμμάτων Φαρμακευτικού Δικαίου.

01   Βλ. “η ποιητική ομάδα του '70”, Π. Καπώνη : Πρόσωπα στην Ομίχλη, Απόπειρα Αθήνα 2013.
02   “Διπλή προσπέραση”, σελ. 78.
03   http://diastixo.gr/kritikes/poihsh/3893-alla-rouxa.
04   Διαδικτυακό περιοδικό τεχνης και λόγου csntous firmous 15-12-2015.
05   “Διπλή προσπέραση”, σελ. 23, 24 & 25.
06   “Διπλή προσπέραση”, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ σελ. 79.

Πέμπτη 9 Νοεμβρίου 2017

"Μαύρο Γεράκι" του Έκτορα Πανταζή





-Υπάρχει ένα κατάμαυρο πουλί [….] όπως κάνουν όλα τ’ άλλα πουλιά..μοναδικό χρυσό φτερό»,.. σοβαρή χάρη του χρωματισμού, ανείπωτη γλύκα της φωνής, ..ρυθμικές κινήσεις του χρυσού φτερού. Δε φεύγει ποτέ μπροστά στον κίνδυνο […]όπως κάνουν όλα τ’ άλλα πουλιά-


Ο Γονατάς, εστιάζοντας στο μαύρο, φέρνει κοντά το χρυσό, με ανακίνηση των ρημάτων του δημοτικού τραγουδιού, δημιουργεί ένα ρήγμα στην τρέχουσα οπτική των χρόνων του. Υπόρρητα αυτό, σαν να βγαίνει από το ασυνείδητο, είναι ένα σκάμμα στα σπλάχνα του σουρρεαλισμού, για αθλοπαιδιές γλωσσικές.

Φτιάχνει κάτι από χνούδι γλώσσας, χνούδι από μάγουλο παρθένο κορασίδος. Σαν να κάνει μια περίληψη με την έννοια του περιλαμβάνω, από σελίδες Εμπειρίκειες, από αυτό που εννυχεύει στου Σοφοκλή τα λυρικά χορία

ο διανυκτερεύων λόγος


Πεζοποίημα, αλλά που θέλει να είναι κάτι διαφορετικό από ποίημα, θέλει ταυτόχρονα να είναι παραμύθι τεχνολογία τυπογραφική, πεζογράφημα και νερογράφημα μαζί. Γράφει πάνω στο νερό. Διαβάζεις με ανακούφιση σαν στα παραμύθια, και ταυτόχρονα βυθίζεσαι σε ένα κόσμο πλασμένο, δημιουργημένο, που σε αναπαύει. Μεταβάλλον αναπαύεται*. Σε αναπαύουν και τα επιμελημένα, με μεγάλη έγνοια να είναι έντεχνα, να φέρουν μέσα τους την υλική τους τέχνη, τυπογραφικά δοκίμια.
Αρχετυπείο ο ΓΟΝΑΤΑΣ. Έφτιαχνε τεχνολογικά γλυκίσματα στο φούρνο του τυπογραφείου, και τα σερβίριζε σε βιβλίδια, που ήθελε ο αναγνώστης να τα καταπίνει, όπως ο Ιωάννης της Πάτμου κετέφαγε το ειλητάριο που του έδωσε η Μορφή, ως κηρίον αποστάζον μέλι. Από αυτή τη μορφή αντλεί. Κεραυνωμένος πάτμια κράματα. Από το Ιδού! Θεϊκή προσταγή της μούσας. Θέλω να πω, Ήθελε να έχει το γραφτό του έναν αποκαλυψιακό τόνο, και ρυθμό, χωρίς να έχει ακριβώς θεολογικές αποχρώσες. Αλλά αποχρώσεις να έχει. Αρχετυπικώς. Πόνταρε πολύ στο μελάνι και το χαρτί. Και τη χαρακτική. Είχε ένα τακτ. Ψηλαφούσε με τέχνη, ένιωθε το χέρι στα τυφλά το γράμμα στις γλυφές. Σεβόταν το γράμμα. Ήθελε το θαύμα να συμβαίνει στη σελίδα του, αδιόρατα ή αν θέλεις με το αποτέλεσμα, να προκαλείται στον αναγνώστη. Σ’ αυτό το θαύμα πίστευε. Αγαπήθηκε. Δεν είχε εχθρούς.
Δούλεψε αυστηρά, σαν αλχημιστής που ήθελε να φτιάξει χρυσάφι, έστυψε νου και γλώσσα και τα μέσα του, ήταν άγιος με θεότητα τη γλώσσα, την τεχνολογία της, υπήρξε τεχνολόγος (με τη λογοτεχνική έννοια) αγάπησε το επίθετο όπως ο χρυσοχόος το επίχρυσο, γιατί αν το επίθετο επιχρωματίζει εκείνος επιμεταλλώνει. Το αργυρό, ήταν το στοιχείο του, το ασημικό. Σαν η σελήνη ήθελε να ρίχνεται στο νυχτερινό κόσμο με το λόγο του, να φωτίζει με ένα χρώμα, σκιάζοντας, προκαλώντας ρίγος, το ρίγος της νύχτας στων κοριτσιών τα όνειρα.
Είναι εικόνες που δύσκολα εξαφανίζονται από τα μάτια του νου ή εντείνονται, για κάποιο λόγο κι αυτό που μένει είναι η περίσσειά μας, το βάθος είναι ασύνειδη, ακούσια, αθέλητη, μνήμη και ανακαλείται από κάτι απρόσμενο.Το βούτημα ενός μπισκότου στο τσάι ( ή στο σκότος αν θες, σε μιά τρικυμισμένη περιοχή από πυκνό συναίσθημα και το αναδεύει σαν κουταλάκι τη ζάχαρη). Αναδεύω το σκοτάδι σου κι όλα σου τα κρυφά προβάλλουν βγαίνουν σαν αφρός, Σε καταχωρώ στην ελίτ .
Γκόμενα μαυρομάτα η πένα σε βγάζει ασπροπρόσωπο αν τό'χεις, μιλώ μεταφορικά πάντα. Μιλώ για το συγγραφέα, τη μεταφορά. Είναι ο μόνος λόγος που σώζει. Η γλώσσα είναι ήθος όπως και η σκέψη.
Δεν αναζητά ύφος, γιατί η γραφή του είναι ήθος. Ένα βαθούλωμα ανεπαίσθητο στη σελίδα εκτρέπει τα νομήματα στην τρυφερή κοίτη που απεργάζεται στο μυστικό εργαστήρι των τύπων. Ψαύει επί τον τύπο των ήλων, στάγματα, και τα βρίσκει. απορρέει από ενδιάθετο ήθος πηγή του ύφους του. Είναι ίδιας κοπής με το συνοδοιπόρο του στα πάτμια κελεύσματα Παπαδίτσα, που ήταν ψυχίατρος στη Λέρο και έκανε από εκεί συχνά επιδρομές στην Πάτμο όπου κεραυνώθηκε, το ίδιο στους Δελφούς, ήθελε να νιώσει από πού έρχεται ο Λόγος, για τον Ιωάννη και για τον Ηράκλειτο, ξεκίνησε μαζί με τον Κακναβάτο καταγόταν απ τη Σάμο όπως και ο άλλος μέγας ο Γ. Θέμελης, αγριοτριανταφυλλιά αναρριχώμενη μέχρι των κοριτσιών τον ύπνο.
ξετυλίγεται σαν χαρτί υγείας, αλλά και κουζίνας να είναι και χειρουργείου , -είναι τάχα πιό τυχερό-,
η ψυχική ζωή των,
που γιορτάζει ανάψτε της κανένα κερί
--------------------------------


είναι εδώ μια πτυχή, νοστιμίζει το φλερτ με αυτό το νόημα_νόμημα σε προκαλώ προσκαλώ


Το είδωλο



Υπάρχει ένα κατάμαυρο μεταξωτό πουλί, μ’ ένα μοναδικό χρυσό φτερό στην ουρά του.


Όταν προβάλλει η αυγή, κίτρινη, μετανοιωμένη στα περιβόλια πίσω απ’ τις μουσμουλιές ή όταν αρχίζει το σούρουπο ν’ απλώνει τις γαλαζοκόκκινες σκιές του στις άπατες λαγκαδιές, τότε το πουλί, που φωλιάζει στις πέτρες των έρημων λιβαδιών, βγαίνει απ’ την τρύπα του, ξεχύνεται στο δάσος με τα κουδούνια – το χνούδι του ζαλίζει τα λουλούδια. Είναι το φόβητρο των μυημένων κυνηγών. Στη μουσική των φτερών του υποχωρούν τα βήματά τους.

Δε φεύγει ποτέ μπροστά στον κίνδυνο, δεν αφήνει ποτέ τη θέση του, δεν κρύβεται ποτέ απ’ τα μάτια των εχτρών του ταξιδεύοντας τυλιγμένο σ’ ένα πράσινο φύλλο, όπως κάνουν όλα τ’ άλλα πουλιά
Μετριούνται στα δάχτυλα οι κυνηγοί που μπορούνε να παινευτούν ότι το είδαν δυο-τρεις φορές ολάκερη τη ζωή τους. Αλλά ούτε ένας ταριχευτής σπάνιων πουλιών δεν καυχήθηκε ως τα σήμερα πως πλούτισε μ’ αυτό τη συλλογή του.
Τη στιγμή που είναι έτοιμος πια να τραβήξει, βλέπει με φρίκη, στο κλαδί, στο βράχο ή στην πεζούλα του ξεροπήγαδου, το ίδιο κατάμαυρο πουλί να τον κοιτάζει, αυτή τη φορά μ’ ένα αλλιώτικο βλέμμα.

Αλλοίμονο σ’ εκείνον που χωρίς να ξέρει συναπαντιέται οπλισμένος, για πρώτη φορά μαζί του. Τον προσκαλεί να πλησιάσει με τη σοβαρή χάρη του χρωματισμού του, με την ανείπωτη γλύκα της φωνής του, με τις ρυθμικές κινήσεις του χρυσού φτερού του. Ο κυνηγός ανυποψίαστος φτάνει κοντά, σημαδεύοντας πάντα με υψωμένη την καραμπίνα κατά πάνω του και το δάχτυλο σταθερό στη σκαντάλη.
Πού τα ξέρει αυτά τα μάτια; Πού τά ’χει ξαναδεί αυτά τα μαλλιά; Πού τα θυμάται αυτά τα πολύ γνώριμα χαραχτηριστικά που είναι αντικρύ του; Όχι δεν κάνει λάθος.
Στο μαύρο κορμί του πουλιού, στη θέση του κεφαλιού του, βρίσκεται τώρα κολλημένο το μικροσκοπικό ομοίωμα της δικιάς του κεφαλής. Είναι το δικό του πρόσωπο που, σαν μέσα από αναποδογυρισμένο κιάλι που μικραίνει τα πράματα, σημαδεύει στο κλαδί, στο βράχο ή στην πεζούλα του ξεροπήγαδου.
Ποιος θα τολμήσει να ρίξει το βόλι πάνω στο είδωλό του την ώρα που πάει να χτυπήσει ένα πουλί;



Ο Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς (Αθήνα1924 – Αθήνα25 Μαρτίου 2006) ήταν Έλληνας ποιητής και διηγηματογράφος της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ο οποίος διακρίθηκε κυρίως ως «λογοτέχνης του παράδοξου».


*Μεταβάλλον αναπαύεται. Ηράκλειτος, 544-484 π.

Τρίτη 31 Οκτωβρίου 2017

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ & ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΟΥΛΙΑΡΑ



ΣΤΗΝ ΚΑΛΙΦΟΡΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ

Προσκεκλημένος από τα Πανεπιστήμια Κολούμπια (Columbia) και Στάνφορντ (Stanford) για να δώσει διαλέξεις και να διαβάσει από το έργο του, θα βρεθεί στη Νέα Υόρκη και στην Καλιφόρνια ο Γιώργος Χουλιάρας τον Νοέμβριο.

Το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κολού​μπια, σε συνεργασία με το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στη Νέα Υόρκη, εγκαινιάζει σειρά διαλέξεων με τη γενική επωνυμία «Greeks Thinking about Today’s World (Οι Έλληνες για τον κόσμο σήμερα)» με ομιλία του Έλληνα ποιητή και δοκιμιογράφου. Η ομιλία με τίτλο «Διασπορά & επιστροφή: Μεταξύ νοσταλγίας & οικαλγίας» θα δοθεί στο Γενικό Προξενείο στις 14 Νοεμβρίου, ενώ χώρος και ημερομηνία ανάγνωσης ποιημάτων του στο πρωτότυπο και σε μεταφράσεις στα αγγλικά θα ανακοινωθούν σύντομα.

Προηγουμένως, στις 6 Νοεμβρίου, ο Γιώργος Χουλιάρας θα μιλήσει με θέμα «Γιατί η ποίηση; Γιατί η ελληνική ποίηση; Γιατί ο Καβάφης;» σε μάθημα για τη σύγχρονη ελληνική ποίηση που προσφέρει ο καθ. Γιάννης Ιωαννίδης για πρώτη φορά στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ, ενώ θα διαβάσει σε ανάγνωση που διοργανώνεται από το λογοτεχνικό περιοδικό Mantis και το Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου.

Ο Γιώργος Χουλιάρας (Εικονομαχικά, 1972, Δρόμοι της μελάνης, 2005, Λεξικό αναμνήσεων, 2013) γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και εργάστηκε πολλά χρόνια στη Νέα Υόρκη, ενώ το 2014 τιμήθηκε με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Τον Μάιο του 2017 εξελέγη Πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων.


Diaspora and returnBetween nostalgia and ecalgia
LECTURES & READINGS BY YIORGOS CHOULIARAS
IN CALIFORNIA AND NEW YORK CITY

Invited by Columbia and Stanford University, Yiorgos Chouliaras will lecture and read from his work in New York and in California in November.

The Hellenic Studies Program of Columbia University, in cooperation with the Consulate General of Greece in New York, will inaugurate its new lecture series “Greeks Thinking about Today’s World,” intended to bring together the Greek community of metropolitan New York with the academic, professional, and artistic community of the city, with a lecture by the Greek poet and essayist titled “Diaspora returnBetween nostalgia and ecalgia” to take place at the Consulate General on November 14. The date and place of the poet's reading in New York ​will be announced shortly.

​Earlier, on November 6, Yiorgos Chouliaras will speak on “Why poetry? Why Greek poetry? Why Cavafy?” in a course on modern Greek poetry being offered by Prof. John Ioannidis for the first time at Stanford University, while he will also read from his work in the original Greek and in English translations at a reading being organized by the literary magazine Mantis and the Department of Comparative Literature of Stanford University.

Yiorgos Chouliaras (Iconoclasm, 1972, Roads of Ink, 2005, Dictionary of Memories, 2013) was born in Thessaloniki and worked for many years in New York. In 2014, he was awarded the Ouranis Prize of the Academy of Athens for his work in its entirety. In May 2017, he was elected President of the Hellenic Authors’ Society.

Παρασκευή 27 Οκτωβρίου 2017

ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΤΟΥΣ




ΒΡΑΧΕΙΕΣ ΛΙΣΤΕΣ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Το Τμήμα Γραμμάτων, Βιβλίου και Ψηφιακού Περιεχομένου, της Διεύθυνσης Εφαρμογής Πολιτιστικής Πολιτικής, της Γενικής Διεύθυνσης Σύγχρονου Πολιτισμού, του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού ανακοινώνει, σε εφαρμογή της  νομοθεσίας που διέπει τον θεσμό των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων (Ν. 3905/23-12-2010), τις βραχείες λίστες για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία, Μυθιστορήματος, Διηγήματος-Νουβέλας, Ποίησης, Δοκιμίου-Κριτικής, Χρονικού-Μαρτυρίας,  Πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, στις οποίες κατέληξε η Επιτροπή.​
Οι βραχείες λίστες συνοδεύονται από Αιτιολογημένη έκθεση της Επιτροπής, στην οποία εξετάζονται οι τάσεις της λογοτεχνικής παραγωγής και αποτιμάται η στάθμη των λογοτεχνικών έργων της υπό κρίσης περιόδου (εκδόσεις 2015). 
ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ  (2016) 
ΒΡΑΧΕΙΕΣ ΛΙΣΤΕΣ (ΕΚΔΟΣΕΙΣ 2015)
    Α. Υποψήφιοι για το Βραβείο Μυθιστορήματος :
    • Γαλανάκη Ρέα, Η άκρα ταπείνωση, Εκδόσεις Καστανιώτη
    • Γρηγοριάδης Θεόδωρος, Ζωή μεθόριαΕκδόσεις Πατάκη
    • Θεοδωρόπουλος Τάκης, Βερονάλ, Εκδόσεις Μεταίχμιο
    • Παπαδάκη Κάλλια, Δενδρίτες, Εκδόσεις Πόλις
    • Σωτηρίου Κωνσταντία, Η Αϊσέ πάει διακοπές, Εκδόσεις Πατάκη
     Β. Υποψήφιοι για το Βραβείο Διηγήματος – Νουβέλας :
  • Ατζακάς Γιάννης, Λίγη φλόγα, πολλή στάχτη, Εκδόσεις`Αγρα
  • Κιτσοπούλου Λένα, Το μάτι του ψαριού, Εκδόσεις Μεταίχμιο
  • Μαρούτσου Έλενα, Οι χυδαίες ορχιδέες, Εκδόσεις Κίχλη
  • Παπαμόσχος Λ. Ηλίας, Η αλεπού της σκάλας και άλλες ιστορίες, Εκδόσεις Κίχλη
  • Πέτσα Βασιλική, Μόνο το αρνί, Εκδόσεις Πόλις 

        Γ. Υποψήφιοι για το Βραβείο Ποίησης :
  • Αγγελής Δημήτρης, Ένα ελάφι δακρύζει πάνω στο κρεβάτι μου, Εκδόσεις Πόλις
  • Κολοτούρου Σοφία, Η τρίτη γενιά, Εκδόσεις Τυπωθήτω
  • Κούσουλας Λουκάς, Εν παραβολαίς, Εκδόσεις Τυπωθήτω
  • Μαρκόπουλος Θανάσης, Χαμηλά ποτάμια, Εκδόσεις Μελάνι      
  • Παπαλεξάνδρου Αριστέα, Μας προσπερνά, Εκδόσεις Κέδρος
    Δ. Υποψήφιοι για το Βραβείο Δοκιμίου – Κριτικής :
  • Ανδρεάδης, Γιάγκος, Ο τραγικός καθρέφτης. Αφήγηση και θέατρο την εποχή της κρίσης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης
  • Αριστηνός, Γιώργος, Αφερέγγυοι και πλάνητες. Δοκίμια για τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό, Εκδόσεις Κέδρος
  • Ζουμπουλάκης  Σταύρος, Υπό το φως του μυθιστορήματος, Εκδόσεις Πόλις
  • Κιουρτσάκης Γιάννης, Γυρεύοντας στην εξορία την πατρίδα σου, Εκδόσεις Πατάκη
  • Φωκάς  Νίκος,  Η μοναξιά της ποίησης, Εκδόσεις Νεφέλη

    Ε. Υποψήφιοι για το Βραβείο Μαρτυρίας – Bιογραφίας – Χρονικού – Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας :  
  • Βασιλικός  Βασίλης, Ημερολόγιο Θάσου, Εκδόσεις Gutenberg
  • Βέης Γιώργος, Παντού. Μαρτυρίες, μεταμορφώσεις, Εκδόσεις Κέδρος
  • Γεωργίου Λολίτα, Συρία. Χρονικό σε θαμπό καθρέφτη, Εκδόσεις Πατάκη
  • Καλογεροπούλου Ξένια, Γράμμα στον Κωστή, Εκδόσεις  Πατάκη
  • Χατζηδάκης Γιώργος, «Ω, άγιε αιθέρα…» [Ιστορία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας], Εκδόσεις Polaris 
   ΣΤ. Υποψήφιοι για το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα :
  •  Αρχιμανδρίτη Μαρία, Η μοναξιά της καμπύλης, Εκδόσεις Κέδρος
  •  Γεωργίου Βασιλεία, Η έκτη μέρα, Εκδόσεις Γαβριηλίδης
  •  Καμπουράκης Γιάννης, Το φως αναλύεται σε χρώματα, Εκδόσεις Κέδρος
  •  Κλιγκάτση Μαίρη, Πλευρικά, Εκδόσεις Γαβριηλίδης
  •  Κολτσίδας Χρήστος, Τα ορεινά, Εκδόσεις Μελάνι
  •  Κορρυβάντη Κωνσταντίνα, Μυθογονία, Εκδόσεις Μανδραγόρας

    Υπενθυμίζεται ότι η σύνθεση της αρμόδιας επιτροπής έχει ως εξής: 

  •    Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας

    1. Αλέξης Ζήρας, Συγγραφέας, Πρόεδρος.
    2. Γιώργος Ανδρειωμένος, Καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Μέλος ΔΕΠ, Αντιπρόεδρος.
    3. Δημήτρης Καργιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Μέλος ΔΕΠ 
    4. Έλλη Λεμονίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, του Πανεπιστημίου Πατρών, Μέλος ΔΕΠ 
    5. Μαρία Σκιαδαρέση, Συγγραφέας, Μέλος.
    6. Πόλυ Χατζημανωλάκη, Κριτικός Λογοτεχνίας
    7. Γιάννης Τσίρμπας, Συγγραφέας
    8. Λάμπρος Σκουζάκης, Κριτικός Λογοτεχνίας, Μέλος

    9. Νένα Κοκκινάκη, Κριτικός Λογοτεχνίας, Μέλος
  • Επισυνάπτεται αιτιολογημένη έκθεση βραχείων λιστών 


ΓΕΝΙΚΟ ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ 2015
Αλέξης Ζήρας
Η λογοτεχνική παραγωγή από πολλών ετών διαπνέεται από κυμαινόμενες τάσεις. Γι΄αυτό και είναι παρακινδυνευμένο να κρίνουμε την παραγωγή βιβλίων ενός είδους (ποίηση, μυθιστόρημα, διήγημα, δοκίμιο-μελέτη, χρονικό κλπ) από τα τεκμήρια που ισχύουν σε δύο ή τρία χρόνια. Η γραφή σε όλα τα είδη συνήθως επαναλαμβάνεται, επαναλαμβάνει δηλαδή τα ταυτοτικά χαρακτηριστικά του κάθε είδους και σπανίως ανατρέπεται ως προς τα συνήθη μορφολογικά και θεματικά της χαρακτηριστικά. Ορισμένα είδη, άλλωστε, είναι πιο "δυσκίνητα" από κάποια άλλα που είναι πιο δεκτικά στη ρευστότητα και στον υβριδισμό. Δυσκίνητο είδος είναι λ.χ. το μυθιστόρημα, στο οποίο θα αναφερθούμε εν ολίγοις. Δύσκολα αλλάζει ο συνήθης τρόπος γραφής του. Κι έτσι  μετά τις μορφολογικές του τροπές και τους πειραματισμούς, που κράτησαν από το 1950 έως περίπου το 1990, ιδίως από πεζογράφους των δυο πρώτων μεταπολεμικών γενεών  (βλ. τα έργα των Στρατή Τσίρκα, Αλέξανδρου Κοτζιά, `Αρη Αλεξάνδρου, Τατιάνας Μιλλιέξ, Πέτρου Αμπατζόγλου, Νίκου Κάσδαγλη, Νίκου Μπακόλα, Δημήτρη Νόλλα, κ.α.), εδώ και αρκετά χρόνια έχει εδραιωθεί το είδος στη ρεαλιστική αναπαραστατική τεχνική. Εκ παραλλήλου, αναζητά θέματα που εξυπηρετούνται από αυτή την τεχνική, όπως τα θέματα ιστορικών αναδρομών σε άλλες εποχές, χωρίς όμως χρονικές συγχύσεις, οι οικογενειακές παραμυθητικές σάγκες, οι μυθιστορηματικοί επικοί, εποχιακοί κύκλοι, η επίδραση της πολιτικής στη συνείδηση των ανθρώπων, η διάλυση του κοινωνικού ιστού λόγω της οικονομικής και ηθικής κρίσης, η σχέση με τον άλλο, τον πρόσφυγα, τον διωκόμενο, αλλά και τον σεξουαλικά άλλο, ο εστιασμός σε πρώτο πλάνο της μυθοπλασίας στην ανάδειξη της γυναικείας ταυτότητας, της trans ταυτότητας κλπ. Θέματα που, αυτόχρημα, εξάγουν τη συγκίνηση ή τη δραματική αίσθηση από τη σύγκρουση του καθ' υπόθεση "παλιού" με το "νέο", του "συντηρητικού" με το "αποδομητικό". `Ολα αυτά τα θέματα χαρίζουν απλόχερα στους νεώτερους πεζογράφους την ευκολία της οριζόντιας, νέας ηθογραφικής παράθεσης που είναι λίγο πολύ επιφανειακή και πολιτικά στερεοτυπική, καθώς η κίνηση της αφήγησης αναπαριστά το εύκολο, το πραγματολογικά ευδιάκριτο και αποδεικτικό, αποφεύγοντας το δυσδιάκριτο και ψυχικά σκοτεινό. Και μόνο το ότι τα στοιχεία αυτά συνιστούν κριτήρια μυθιστορηματικής ευγονίας για τις διάφορες εμμονικές διδασκαλίες της δημιουργικής γραφής, σε πανεπιστημιακό ή άλλο επίπεδο, μας παρέχει κάποιους λόγους για την στατικότητα του είδους. 
Δυσκίνητο είναι και το είδος της ποίησης, παρ΄ότι τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί αρκετά, ως πτυχή της μεταμοντρέρνας συνθήκης, ο υβριδισμός ως τεχνική που συνδέει οργανικά (και πειραματικά) την ποιητική αφαίρεση, με το θέατρο, τον αφηγηματικό μονόλογο, ή και τον αναλυτικό δοκιμιακό λόγο. `Ομως, έστω και μια μερική εικόνα της συνολικής ποιητικής παραγωγής των τελευταίων δεκαετιών μάς δείχνει ότι οι σίγουρες τεχνικές της ποίησης δεν έχουν διαφοροποιηθεί και πολύ, ακόμα και στους πολύ νέους της τέχνης αυτής, τους έως τριανταπέντε ετών, όπως τους ξεχωρίζει ο σχετικός νόμος περι κρατικών βραβείων. Αντίθετα με την πεζογραφία, η ποίηση των τελευταίων ετών εγκαθίσταται ως έκφραση της μυχιότητας, του ψυχικού βάθους, του υπαρξιακού καταφυγίου, προσανατολισμένη σε μια γλώσσα που προσπαθεί να περιγράψει το ελάχιστο. Για την ώρα φαίνεται ότι έχει εκλείψει η τάση του συμπάσχοντος κοινωνισμού που ήταν ισχυρή μετά τον β΄παγκόσμιο πόλεμο και ως το 1990. Ως είδος έχει ίσως περιθωριοποιηθεί, μή όντας πια στις πρώτες γραμμές κρούσης του κοινωνικού και του πολιτικού, αφού γενικότερα η επικράτηση του αφηγείσθαι είναι σαρωτική, κατεβάζοντας όλες τις γλώσσες των τεχνών από το "υψηλό" στο πραγματολογικό. Δεν είναι πλέον, παρά μόνο σε εμμονικές, μεμονωμένες περιπτώσεις, σκοτεινή, κόβοντας πολλές άκρες από τη σύνδεσή της με τον μετασεφερικό συμβολισμό. Σε αντιστάθμισμα όμως η "απόσυρσή" της την βοήθησε να αναπτυχθεί εσωτερικά, να είναι περισσότερο ακριβής, καίτοι εξομολογητική, δίχως σπατάλες συναισθηματισμού, ενσωματώνοντας μικρούς πειραματισμούς και δανειζόμενη τεχνικές (μονόλογοι-αναλόγια) δοκιμασμένες στο σύγχρονο θέατρο ή, αρκετά συχνά, εγκαταλείποντας προσωρινά τις μορφές των ελευθερόστιχων σύντομων ποιητικών μονάδων, με προτίμηση στις εκτενέστερες συνθέσεις έμμετρου, επικοδραματικού χαρακτήρα. 
Εντελώς ιδιάζουσα για τα ελλαδικά δεδομένα είναι η κατάσταση που επικρατεί στο πεδίο του δοκιμίου, της λογοτεχνικής κριτικής, της φιλολογικής μελέτης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ανάμεσά τους έχει αναπτυχθεί ένας ουσιώδης διάλογος και κανείς από τους τομείς αυτούς δεν παρουσιάζεται, εδώ και αρκετά χρόνια, με τα παλαιότερα χαρακτηριστικά του. Γεγονός είναι ότι οι πιο ευαίσθητοι των φιλολόγων δεν είναι αρνητικοί στην πρόσμειξη υποκειμενικών στοιχείων ύφους στις μελέτες τους, όπως συνέβη αυτό άλλωστε στις μελέτες του Γ.Π.Σαββίδη, του Δ.Μαρωνίτη, του Απ.Σαχίνη, κ.α. νεώτερων, καθώς σ΄αυτούς ήταν στείρα και είναι η προσκόλληση σε επείσακτες θεωρίες που ενσκύπτουν διαρκώς από την Αμερική και την Ευρώπη, διεκδικώντας εμμανώς την αντικειμενική αλήθεια της λογοτεχνίας (η λενινιστική αντίληψη της λογοτεχνίας ως καθρέφτη της πραγματικότητας!)- μια αλήθεια που όμως δεν υπάρχει καθόλου. Η θεσμική μετακίνηση της λογοτεχνικής κριτικής προς τις θεωρίες και τη φιλολογία, έχει τα καλά και τα κακά της. Καλό είναι ότι μετά τη μεταπολίτευση η λογοτεχνική κριτική μείωσε τον άκρατο εντυπωσιολογισμό της, έγινε πιο υποψιασμένη, αναζήτησε στα λογοτεχνικά έργα βαθύτερα πεδία. Κακό μοιάζει να είναι ότι η ίδια αυτή κριτική με την πάροδο του χρόνου έχασε το παλιό κοινό της, τους λόγιους και πεπαιδευμένους, καθώς απώλεσε την ευαισθησία της στην προσπάθεια να μιμηθεί τη φιλολογική έρευνα και να κρατηθεί μακριά από τις σχέσεις συγκίνησης, συμπάθειας ή αντιπάθειας προς το λογοτεχνικό κείμενο. `Εχασε την ικανότητα να έχει τον δικό της λόγο, και μάλιστα υπιοστηρίζοντάς τον. `Εγινε άτολμη, άνευρη, παθητική. Η έκπτωσή της ολοκληρώθηκε με την είσοδο των νεών τεχνολογιών και τη μετατόπιση ενός πολύ μεγάλου μέρους της στο διαδικτυακό πεδίο. Εγκατέλειψε τελείως τον κριτικό, ελεγκτικό της χαρακτήρα και πήρε τη μορφή ενός λόγου ο οποίος συναινεί αδιακρίτως, ανακαλύπτοντας  διαρκώς νέα αριστουργήματα και μένοντας άφωνος από θαυμασμό ακόμα και μπροστά στα συμβατικότερα και πιο άτεχνα έργα της λογοτεχνίας. 
Πιο ελεύθερα αισθάνονται, σε σύγκριση με το μυθιστόρημα και την ποίηση, άλλα είδη, όπως το διήγημα, το χρονικό και η μαρτυρία, η βιογραφία. Ιδιαίτερα για το διήγημα, αυτό που έχω να πω είναι ότι πολύ λίγες μετριούνται οι εκδοτικές χρονιές που παρουσιάζουν αδιάφορα βιβλία διηγημάτων. Και αυτή η παρατήρηση από μόνη της μαρτυρεί ότι υπάρχει στην ελλαδική λογοτεχνία μια ενδιάθετη σχέση με το σύντομο αφήγημα, υπάρχουν ήδη συγγραφείς που επαινούν τη μικρή φόρμα ή εκφράζονται μόνο αυτήν (Θ.Βαλτινός, Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Σ. Δημητρίου, Γ. Σκαμπαρδώνης, Σπ. Γιανναράς, Ηλ.Παπαμόσχος κ.α.). Θεωρούν ότι η φόρμα αυτή είναι πιο ανοιχτή από το μυθιστόρημα, προπάντων ως προς τη δημιουργία πεδίων όπου αναμειγνύονται το παράδοξο, το ανοίκειο και το οικείο, το ακαριαίο ως μηχανισμός αποκάλυψης, χαρίζοντας έτσι στην εξιστόρηση μια πλαστικότητα, μια σχεδόν μουσική διακύμανση και μια προοπτική βάθους. 
Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι η εκδοτική χρονιά του 2015 φέρει αρκετά από τα χαρακτηριστικά που αναπτύχθηκαν προηγουμένως. Το αν μια χρονιά υπολείπεται της προηγούμενης σε κάποιο είδος, αυτό δεν σημαίνει ότι  άλλαξαν άρδην τα συστατικά του δεδομένα. Το αντίθετο, απλούστερα σημαίνει ότι κάποιοι ποιητές ή πεζογράφοι ή μελετητές συνέβη να μην τα καταφέρουν το ίδιο καλά, όπως άλλοτε, με αποτέλεσμα η γενική εικόνα του λογοτεχνικού είδους να παρουσιάζεται άχρωμη ή συγκεχυμένη  ή αδιάφορη. Εξαρτάται δηλαδή από την ικανότητα των δημιουργών, αλλά και από το ότι η δυναμική του κάθε λογοτεχνικού είδους δεν είναι η ίδια με ενός άλλου. Ας πούμε, η δυναμική του διηγήματος, της ποίησης, του χρονικού και ως ένα βαθμό της πανεπιστημιακής μελέτης, βρίσκονται σταθερά σε γόνιμη τροχιά κατά τα τελευταία χρόνια. Ενώ το μυθιστόρημα, από τα όσα τεκμαίρονται, αναζητά έναν νέο ορίζοντα.


ΓΕΝΙΚΟ ΣΚΕΠΤΙΚΟ
ΓΙΑ ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 2015
 (ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΒΡΑΒΕΥΣΗΣ)

Γιώργος Ανδρειωμένος

Η βιβλιοπαραγωγή για το 2015 κρίνεται, σε γενικές γραμμές, σχετικά ικανοποιητική – και πάντως όχι καταφανώς καλύτερη από εκείνην του 2014. Ως προς τις ειδικότερες κατηγορίες βράβευσης, θα μπορούσαν να παρατηρηθούν, σε αδρές γραμμές, τα ακόλουθα:

Ποίηση

Για μιαν ακόμη χρονιά, η ποσοτική παραγωγή στη συγκεκριμένη κατηγορία υπήρξε τουλάχιστον εντυπωσιακή. Δίπλα στους καταξιωμένους δημιουργούς εμφανίστηκαν αρκετές νέες φωνές, από τις οποίες λίγες ξεχωρίζουν για την πρωτοτυπία τους και την εκφραστική τους τόλμη. Συνεχίστηκε δε η τάση να συνυπάρχουν οι παραδοσιακότερες φόρμες με τον ελεύθερο στίχο, ο στοχαστικός με τον έντονα υπαινικτικό λόγο και ο λυρισμός με την αφηγηματικότητα. Συμπερασματικά, η ποιητική συγκομιδή της χρονιάς αυτής ήταν παραπάνω από ικανοποιητική ποσοτικά και μάλλον μέτρια ποιοτικά.


Διήγημα - νουβέλα

Είναι η κατηγορία που παρουσίασε τα αξιολογότερα, ενδεχομένως, δείγματα, σε σχέση με τις υπόλοιπες που εξέτασε η επιτροπή, επιβεβαιώνοντας τη σταθερά καλή πορεία του συγκεκριμένου είδους κατά τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Κυριάρχησαν, σε γενικές γραμμές οι παραδοσιακότερες φόρμες έκφρασης, χωρίς να λείπουν και κάποια παραδείγματα πειραματικής γραφής. Η καθημερινότητα, η υπαρξιακή αναζήτηση, τα συναισθηματικά αδιέξοδα και (δευτερευόντως) η οικονομική κρίση της τρέχουσας πολιτικοκοινωνικής συγκυρίας τροφοδότησαν τη θεματολογία της συναφούς συγγραφικής παραγωγής.


Μυθιστόρημα

Η αξιοσημείωτη ποσοτικά παραγωγή στην εν λόγω κατηγορία κινήθηκε, κατά μείζονα λόγο, σε μάλλον μέτρια επίπεδα, ως προς την ποιότητα των έργων που κυκλοφόρησαν – κυρίως σε σχέση με τη βιβλιοπαραγωγή της προηγούμενης χρονιάς. Λίγα σχετικά ήταν τα βιβλία που ξεχώρισαν ως προς τη ροή της αφήγησης και την πλοκή τους, ενώ πολύ περισσότερα εμφάνισαν δομικά προβλήματα στη σύνθεσή τους. Η οικονομική κρίση συνεχίζει να βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών μυθιστοριογράφων, ενώ δεν έλειψαν μυθιστορήματα που αντλούν από την Ιστορία, τη ζωή σημαντικών προσωπικοτήτων, τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις αστυνομικές υποθέσεις.

Δοκίμιο - κριτική

Και εδώ η συναφής βιβλιοπαραγωγή του 2015 δεν υπήρξε καταφανώς καλύτερη από εκείνην του 2014, ούτε, όμως, και χωρίς αρκετά αξιοπρόσεκτα δείγματα. Οι συνθετικές εργασίες, φιλολογικού-ακαδημαϊκού προσανατολισμού, υπήρξαν αρκετές και αξιόλογες, σε κάποιες περιπτώσεις, καταδεικνύοντας την ανάγκη για τη θέσπιση ειδικού βραβείου για αντίστοιχες συμβολές. Ακόμη, δεν ήταν λίγα ούτε χωρίς ενδιαφέρον κάποια δοκίμια φιλοσοφικού και κοινωνιολογικού προσανατολισμού, ενώ δεν έλειψαν και κάποια βιβλία που περιστράφηκαν γύρω από σημαντικά ζητήματα της λογοτεχνικής γραφής και ανάγνωσης. Αξιοσημείωτες τέλος, υπήρξαν και κάποιες συναγωγές κριτικών κειμένων, κυκλοφορημένες από γνωστούς και καταξιωμένους θεράποντες του είδους.


Μαρτυρία - Χρονικό - Ταξιδιωτικά - Βιογραφία

Πλούσια, πρωτίστως ποσοτικά και δευτερευόντως ποιοτικά, υπήρξε, κατά το 2015, η παραγωγή βιβλίων σε αυτήν την κατηγορία-μαμούθ, η οποία θα πρέπει άμεσα να κατατμηθεί σε επιμέρους θεματικές ενότητες, που θα βρίσκονται εγγύτερα μεταξύ τους, ώστε να αποφεύγεται η συνεξέταση έργων με εντελώς διαφορετική στόχευση και απευθυνόμενων σε διαφορετικό κοινό. Για μιαν ακόμη φορά, δεν έλειψαν κάποιες καλογραμμένες και αισθητικά άρτιες ταξιδιωτικές εντυπώσεις, όπως και οι (συνήθως) ερασιτεχνικές λαογραφικές καταγραφές ή ορισμένες συστηματικές και γλαφυρά παρουσιασμένες βιογραφίες διαφόρων προσωπικοτήτων, μαζί με τις απλές αποτυπώσεις προσωπικών αναμνήσεων, καθώς και οι συστηματικές μελέτες που εδράζονται σε αξιοπρόσεκτο πρωτογενές προφορικό υλικό δίπλα στις πρόχειρες αποτιμήσεις των συναφών πηγών.


Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς

Τα αποτελέσματα σε αυτήν την κατηγορία υπήρξαν σαφώς καλύτερα, σε σχέση με το 2014. Κυριάρχησαν τα παραδείγματα αξιόλογων φωνών από τον χώρο της ποίησης και δευτερευόντως της πεζογραφίας. Ωστόσο, μια γενικότερη παρατήρηση που θα μπορούσε να γίνει ως προς την επιλογή έργων που εμπίπτουν στη συγκεκριμένη κατηγορία σχετίζεται με τη δυσκολία της επιτροπής να ξεχωρίσει τα λογοτεχνικά βιβλία που τυπώθηκαν από πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, οι οποίοι ταυτόχρονα δεν έχουν υπερβεί το τριακοστό πέμπτο έτος της ηλικίας τους, μιας και δεν υφίσταται κάποια συναφής και αξιόπιστη βάση δεδομένων.

Γενικό σκεπτικό για το έτος 2015
Δημήτρης Καργιώτης

Κατά την γνώμη μου το 2015 υπήρξε μια μάλλον μέτρια χρονιά για το βιβλίο, με μια εξαίρεση: το διήγημα.
Φρονώ ότι το διήγημα έχει μια πορεία καλή, εδώ και μερικά χρόνια. Και το 2015 αυτή η πορεία συνεχίστηκε κι έδωσε έργα άρτια κι ενδιαφέροντα. Οι διηγηματογράφοι μας διερεύνησαν όλο το φάσμα των δυνατοτήτων που τους προσφέρει το είδος, από μικρότερης έκτασης πειραματισμούς μέχρι την εκτενέστερη νουβέλα. Τόσο σε επίπεδο μορφής όσο και δόμησης και πλοκής, χωρίς να παραβλέπουμε και τον ικανό χειρισμό της γλώσσας, το διήγημα μας έδωσε έργα που ξεφεύγουν πλέον από την θεματική των τελευταίων ετών (όπως, π.χ. η «κρίση») και διερευνούν κατευθύνσεις καινούργιες. Αντίθετα, θεωρώ ότι στο μυθιστόρημα η χρονιά δεν υπήρξε αξιοσημείωτη. Η εκτενής παραγωγή που φαίνεται να χαρακτηρίζει το είδος συμβαδίζει με αποτελέσματα ανεπεξέργαστα, τόσο στο επίπεδο της θεματικής όσο και της μορφής, όπου η γλωσσική ανωριμότητα και σπουδή μοιάζει να κυριαρχεί στο γούστο των συγγραφέων και του κοινού. Η ποσότητα της παραγωγής είναι αντιστρόφως ανάλογη της ποιότητάς της, και η αντίθεση αυτή γίνεται εντονότερη στον βαθμό που οι συγγραφείς δεν ξεφεύγουν από τα παραδοσιακά θέματα που απασχολούν την μυθιστορηματική γραφή τα τελευταία χρόνια. Η τάση για την διερεύνηση του ιστορικού παρελθόντος αποτελεί και φέτος ένα χαρακτηριστικό.
Ως είθισται, η παραγωγή στην  ποίηση είναι εκτενέστατη. Ο εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός εκδόσεων ποιητικών βιβλίων σηματοδοτεί την συνεχή έλευση στο είδος νεότερων φωνών που έρχονται να προστεθούν, συχνά υπερβολικά βιαστικά, στις φτασμένες ποιητικές μορφές της λογοτεχνίας μας. Και αυτήν την χρονιά η διπλή κατεύθυνση του ποιητικού λόγου είναι παρούσα: αφενός έργα που επιζητούν να εγγραφούν οργανικά στην παράδοση του λυρισμού, διερευνώντας τις μορφικές και θεματικές δυνατότητες του έμμετρου λόγου και των σταθερών μορφών, κι αφετέρου έργα που εντάσσονται στην παράδοση του ελεύθερου στίχου. Μια νέα τάση μοιάζει να αναδύεται, αν και μάλλον αργά, μια τάση που συνδυάζει την αφηγηματικότητα με τον λυρισμό.
Στην κατηγορία του δοκιμίου, για ακόμη μια φορά, είχαμε έργα πολλαπλών στοχεύσεων, όπως πάντα συμβαίνει σε αυτήν την κατηγορία. Η τάση που νομίζω ότι είναι πια εμφανής, ότι δηλαδή το αμιγές στοχαστικό δοκίμιο τείνει να φθίνει, μάλλον συνεχίζεται κι αυτήν την χρονιά. Οι φιλολογικές μελέτες που απευθύνονται σε ένα κοινό περισσότερο εξειδικευμένο είναι και φέτος παρούσες, ενώ εξίσου παρούσες είναι συγκεντρωτικές εκδόσεις κριτικών ή δοκιμιακών κειμένων που βρίσκονταν διάσπαρτα σε έντυπη μορφή. Τέλος η ετερογενής κατηγορία χρονικό – μαρτυρία – βιογραφία –ταξιδιωτικά και το 2015 έδωσε αρκετά έργα, άνισης ποιότητας και κυρίως μη συγκρίσιμα, στον βαθμό που όχι μόνον ανήκουν σε απολύτως διακριτές κατηγορίες αλλά και διότι δεν αφορούν ούτε καν έμμεσα την λογοτεχνία. 
Τέλος, όσον αφορά τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς,  το 2015 φαίνεται να υπήρξε καλύτερη χρονιά από την προηγούμενη. Βέβαια υπάρχουν και φέτος έργα ανώριμα τα οποία οι συγγραφείς τους βιάστηκαν να δημοσιεύσουν. Η ποίηση φαίνεται να κυριαρχεί σε αυτήν την κατηγορία. 

Γενικό σκεπτικό για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία (βιβλιοπαραγωγή 2015)


Έλλη Λεμονίδου

Η βιβλιοπαραγωγή του έτους 2015 κρίνεται, σε γενικές γραμμές, ιδιαίτερα ικανοποιητική, τόσο ως προς την ποσοτική όσο και ως προς την ποιοτική της διάσταση, ιδίως αν ληφθούν υπόψη οι γενικότερες συνθήκες της κρίσης και οι ειδικές συνέπειές της στην εκδοτική αγορά.

Ειδικότερα ως προς τις επιμέρους κατηγορίες βράβευσης μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής:


Ποίηση

Οι εκδόσεις στον τομέα της ποίησης κατά το έτος 2015 χαρακτηρίζονται από αξιόλογα δείγματα, με παράλληλη παρουσία παλαιών και νέων φωνών και με αξιοσημείωτη ποικιλομορφία ως προς τη θεματολογία και την ποιητική φόρμα. Σε πολλά από τα έργα είναι διάχυτη η υπαρξιακή αγωνία, ενώ θέματα όπως ο έρωτας και η μνήμη εξακολουθούν να έχουν ισχυρή παρουσία σε πολλούς στίχους. Επισημαίνεται επίσης η προσπάθεια πολλών ποιητών να συγκεράσουν την καταγραφή μιας σύγχρονης, ασύμμετρης αγωνίας με μια γραφή απλή και προσιτή.


Διήγημα - Νουβέλα

Η παραγωγή στον τομέα του διηγήματος χαρακτηρίζεται πολύ ενδιαφέρουσα, σε συνέχεια της γενικότερης τάσης των τελευταίων ετών υπέρ της μικρής φόρμας στη λογοτεχνική γραφή. Η ποιότητα πολλών έργων είναι αρκετά έως πολύ καλή, το δε περιεχόμενο καλύπτει πληθώρα θεμάτων, από τη γενικευμένη κρίση έως τις προσωπικές αναζητήσεις και από τα χαρακτηριστικά των νεοελληνικών μικρόκοσμων έως ορισμένες πτυχές που σχετίζονται με την ιστορία και την παράδοση.


Μυθιστόρημα

Η παραγωγή του 2015 στον τομέα του μυθιστορήματος χαρακτηρίζεται από την παρουσία ορισμένων πολύ καλών έργων, χωρίς ωστόσο την εμφάνιση ενός ή περισσοτέρων βιβλίων που θα αποτελούσαν πραγματική τομή στο είδος. Η θεματολογία της κρίσης, στις οικονομικές και κοινωνικές της διαστάσεις, εξακολουθεί να είναι παρούσα σε πολλά έργα, ενώ εξακολουθούν να έχουν αξιοσημείωτο μερίδιο τα μυθιστορήματα με ιστορικό, ψυχολογικό ή συναισθηματικό υπόβαθρο. Ο τρόπος γραφής των μυθιστοριογράφων ακολουθεί σε γενικές γραμμές τις κυρίαρχες τάσεις των τελευταίων ετών, με συνύπαρξη παραδοσιακών και μοντέρνων τεχνικών αφήγησης.


Δοκίμιο - Κριτική

Το 2015 χαρακτηρίζεται από μια αξιοσημείωτη παραγωγή στον τομέα του δοκιμίου και της κριτικής, τόσο ως προς την ποσοτική διάσταση όσο και ως προς το εύρος και την ποικιλία των θεματικών. Εξακολουθεί να εμφανίζεται δυναμικά ο λόγος που ποικιλοτρόπως έχει στο επίκεντρό του την κρίση, σε όλες τις διαστάσεις της, χωρίς να λείπουν και τα κείμενα που σχετίζονται με παραδοσιακούς πυρήνες του ελληνικού και διεθνούς στοχασμού. Υπάρχει ακόμα ικανός αριθμός επιστημονικών μονογραφιών που χαρακτηρίζονται από υψηλή ποιότητα λόγου και, είτε λόγω ύφους είτε λόγω θεματικής, βρίσκουν απήχηση και στο ευρύ κοινό. Τέλος, επισημαίνεται η τάση παραγωγής βιβλίων που αποτελούν συγκεντρωτικές εκδόσεις ήδη δημοσιευμένων κειμένων, οι οποίες φαίνεται να υπερέχουν σταδιακά έναντι των αυτοτελών δοκιμιακών εκδόσεων.


Μαρτυρία - Βιογραφία - Χρονικό – Ταξιδιωτική λογοτεχνία

Εξακολουθεί να είναι εντυπωσιακή η παραγωγή βιβλίων στον τομέα του χρονικού και της μαρτυρίας, κάτι που απεικονίζει –σε ένα μεγάλο μέρος των περιπτώσεων– τη διευρυμένη συγγραφική επιθυμία για κατάθεση προσωπικών μαρτυριών. H σχετική παραγωγή περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, βιβλία ταξιδιωτικών εντυπώσεων, χρονικά δημοσιογραφικού τύπου, απομνημονεύματα, καταθέσεις προσωπικών μαρτυριών για επίμαχες και πολυσυζητημένες εποχές της πρόσφατης ιστορίας, αλλά και κείμενα που αγγίζουν πρωτότυπα θέματα, μη συνηθισμένα στον χώρο της πρωτοπρόσωπης αφήγησης. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η παρουσία επιστημονικά πλαισιωμένων μαρτυριών, οι οποίες αποτελούν σημαντικές πηγές για τους εκάστοτε τομείς που καλύπτουν. Παρά την ανισότητα που αναπόφευκτα παρατηρείται σε μια τόσο μεγάλη παραγωγή τίτλων, ο αριθμός των ποιοτικών βιβλίων είναι σημαντικός και ελπιδοφόρος. 


 Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς

Στον τομέα των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, μολονότι η σχετική παραγωγή δεν είναι μεγάλη, καταγράφονται κάποιες ενδιαφέρουσες φωνές. Όπως είναι αναμενόμενο, η κρίση και τα επακόλουθά της δίνουν έντονο παρόν· ωστόσο, καταγράφεται και μια τάση διεύρυνσης του ενδιαφέροντος είτε προς θέματα εμπνευσμένα από τον τοπικό χαρακτήρα και την παράδοση, είτε προς ζητήματα που άπτονται ενός ευρύτερου προβληματισμού, διαχρονικού και οικουμενικού χαρακτήρα.

Γενικό σκεπτικό βιβλιοπαραγωγής 2015

Λάμπρος Σκουζάκης
Διήγημα - νουβέλα
Το 2015 υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγική χρονιά για το διήγημα. Το είδος σταθερά αποτελεί πρώτη επιλογή για πολλούς πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, που επιθυμούν να δοκιμαστούν πρώτα στην μικρότερη σύνθεση, στην αυτοτέλεια ή στην ελλειπτικότητα μιας ακαριαίας ιστορίας, στην πυκνότητα της γραφής, στην άσκηση ενός προσωπικού ύφους κ.λπ. Ταυτόχρονα, συνέχισαν και οι παλαιότεροι «πιστοί» του είδους, ορισμένοι εκ των οποίων επιμένουν να δημιουργούν αποκλειστικά εντός των ορίων του. Παρατηρείται ιδιαίτερη έμφαση στην πολύ μικρή φόρμα («μικροδιήγημα», «μπονζάι» κ.λπ.), που ευνοείται από την ιδιαίτερη δημοσιότητα του είδους κατά τα τελευταία χρόνια αλλά και την δυνατότητα άμεσης και ευκολότερης δημοσίευσης σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά. Ευνόητα οι σχετικές συλλογές μοιράζονται ανάμεσα σε πιο παραδοσιακές και πιο μοντέρνες μορφές έκφρασης, ενώ εκ φύσεως ευνοείται η μέγιστη δυνατή θεματολογική ποικιλία που αντλεί τόσο από την δημόσια όσο και την ιδιωτική σφαίρα, ενώ λόγω της μεγάλης ποσοτικής παραγωγής η ποιοτική στάθμη τους κυμαίνεται κλιμακωτά σε όλες τις βαθμίδες.
Δοκίμιο
Το 2015 υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγική χρονιά και για το δοκίμιο, το οποίο αποτελεί μια ευρύτατη κατηγορία διακρινόμενη σε επιμέρους τομείς. Καταρχήν εκδόθηκε ένας διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός φιλολογικών μελετών και μονογραφιών με αντικείμενο το έργο ενός συγγραφέα, όψεις ή επιμέρους ζητήματα του έργου του, αλλά και ευρύτερα θεωρητικά και γραμματολογικά θέματα από την σκοπιά διαφόρων γνωστικών τομέων. Εδώ είναι σαφής ο επιστημονικός χαρακτήρας αλλά και η εξειδίκευση των σχετικών βιβλίων τα περισσότερα από τα οποία καλύπτουν επαρκώς το θέμα τους, ενώ συνήθως δεν χαρακτηρίζονται από λογοτεχνικά στοιχεία.
Μια δεύτερη υποκατηγορία περιλαμβάνει τις συλλογές παλαιότερων άρθρων, κριτικών και άλλων κειμένων, δημοσιευμένων στον έντυπο ή ηλεκτρονικό τύπο αλλά και σε λογοτεχνικά ή άλλα περιοδικά. Εδώ το ενδιαφέρον και η ποιότητα των κειμένων εξαρτάται από την ίδια την γραφή και την ευρεία ή πιο «συγκεκριμένη» θεματική των συγγραφέων, που σε ορισμένες περιπτώσεις προσδίνουν ιδιαίτερη λογοτεχνικότητα στα γραπτά τους.
Τέλος λιγότερα ήταν και φέτος τα δοκίμια στοχασμού, ιδεών κλπ. ενώ εμφανέστερη ήταν η εκδοτική προτίμηση σε κείμενα προβληματισμού και αναλύσεων πάνω στην άμεση πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα. Και εδώ η ανισότητα στην ποιότητα είναι αναπόφευκτη. Σε κάθε περίπτωση προτείνεται να εξεταστεί το ενδεχόμενο χωρισμού της σχετικής κατηγορίας σε δυο μέρη, το ένα εκ των οποίων να αφορά την φιλολογική μελέτη που διαφοροποιείται πολλαπλώς από τις άλλες δυο υποκατηγορίες.

Χρονικό - Μαρτυρία - Ταξιδιωτικά - Βιογραφία
Η εν λόγω κατηγορία περιλαμβάνει πάντα ενδιαφέροντα βιβλία, ορισμένα από τα οποία εμφανώς αποτελούν προϊόντα μεγάλου μόχθου, όμως στοιχεία όπως η ευρύτατη γκάμα και οι μεγάλες αποκλίσεις ως προς τις υποκατηγορίες, τα είδη και το ίδιο το αντικείμενο των έργων καθιστούν δύσκολη την όποια συνολική αποτίμηση. Παρατηρείται, πάντως, μια σταθερή εμμονή στην συγγραφή βιογραφιών, αυτοβιογραφικών καταθέσεων, ταξιδιωτικών εμπειριών, μαρτυριών με έμφαση σε ατομικούς βίους ή ιστορικά γεγονότα ή τον συνδυασμό των παραπάνω. Ιδιαίτερη ενότητα αποτελούν οι πάντα ογκώδεις καταγραφές εθίμων και λαογραφικών στοιχείων. Εδώ, με αυτονόητη εξαίρεση την τελευταία ενότητα, κρίνεται κατά περίπτωση η δυνατότητα λογοτεχνικής γραφής που συχνά ενισχύει ή αποδυναμώνει τα έργα αλλά και το ευρύτερο αναγνωστικό ενδιαφέρον που μπορούν να προσελκύσουν. To ετερόκλητο και το ανομοιογενές των επιμέρους τομέων της κατηγορίας επιβάλλει και εδώ τον τριμερή διαχωρισμό της.

Μυθιστόρημα
Ως προς το μυθιστόρημα διαπιστώνονται τα εξής:
1. Η σύγχρονη συγκυρία της παρατεταμένης κρίσης στον πολιτικό τομέα, στην οικονομική κατάσταση και στον κοινωνικό ιστό  της χώρας αποτελεί την πρώτη ύλη και της φετινής μυθιστορηματικής γραφής.
2. Στο ίδιο πλαίσιο περιλαμβάνονται ευρύτερα θέματα της ελληνικής και διεθνούς κοινωνίας, όπως η μετανάστευση και η προσφυγιά, και συνακόλουθα η επικοινωνία με τον ξένο και η συνύπαρξη των ανθρώπων με διαφορετική εθνική, θρησκευτική κλπ. ταυτότητα. Ειδικότερα το ζήτημα των ταυτοτήτων αποτελεί μια παράμετρο που φαίνεται να απασχολεί τους σύγχρονους μυθιστοριογράφους.
3. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις όμως περισσότερο διακρίνεται η επιμονή στην περιγραφική, πραγματολογική και καταγραφική πλευρά της συγκυρίας, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα την λογοτεχνική της μετάπλαση αλλά και την ουσιαστικότερη εμβάθυνση.

4. Η εσωτερική εστίαση, η μνήμη και ο ψυχικός βίος των ηρώων (και η ιδιαιτερότητα ή η ιδιορρυθμία ενός χαρακτήρα) αποτελούν διαχρονικά βασικές μυθιστορηματικές θεματικές αλλά αυτή τη φορά τα παραπάνω εξετάζονται σε συνάρτηση με τις ευρύτερες σκληρές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Το ίδιο ισχύει και ως προς την συνεχιζόμενη εμμονή με «το μυθιστόρημα της πόλης».
5. Το πολυπρόσωπο οικογενειακό κοινωνικό και πολιτικό μυθιστόρημα μπορεί να μην μονοπωλεί την πλειοψηφία των σχετικών εκδόσεων αλλά παραμένει μια σταθερή επιλογή πολλών συγγραφέων, όπως και το «ιστορικό» μυθιστόρημά, που κοιτάζει σταθερά προς την νεότερη ελληνική ιστορία.
6. Σε ειδικότερες παρατηρήσεις, ας τονιστούν τα συχνά προβλήματα που εντοπίζονται και στον μορφολογικό και γλωσσικό τομέα, η προτίμηση πολλών παλαιότερων συγγραφέων στην λιγότερη εκτεταμένη φόρμα της νουβέλας ή ενός «μικρότερου» μυθιστορήματος και η θεματολογική τολμηρότητα αρκετών νεότερων συγγραφέων.
7. Η έκδοση μυθιστορημάτων αποτελεί μόνιμη και σταθερή προτίμηση των εκδοτικών οίκων· η ποσότητα όμως δεν συμβαδίζει με την ποιότητα. Όπως πάντα υπάρχουν λαμπρές εξαιρέσεις.


Ποίηση
Στην ποίηση παρατηρήθηκε η έκδοση πληθώρας ποιητικών συλλογών, ακόμα και με λίγες σελίδες, καθώς και η εμφάνιση αρκετών νέων ποιητών, σε μια διακριτή επιλογή του είδους ως κατάλληλου για προσωπική έκφραση (κυρίως) υπαρξιακών και (λιγότερο) κοινωνικοπολιτικών προβληματισμών. Ο υπαινιγμός αλλά και ο σαρκασμός και ειρωνεία μοιάζουν να αποτελούν σταθερή υφολογική ροπή. Είναι επίσης εμφανής η συνομιλία ή και σύμπλευση της ποίησης με την μικρή πεζογραφική φόρμα, τόσο στην μορφή όσο και στην συνύπαρξη εντός της ίδιας έκδοσης. Η θεματική και γλωσσική ποικιλία συνεχίζει να χαρακτηρίζει την ποιητική δημιουργία εν γένει.
Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς
Η ποίηση, η μικρή και η μεγαλύτερη φόρμα, εύλογα καταλαμβάνουν την σειρά προτίμησης των «νέων» συγγραφέων. Αναπόφευκτα, τα στοιχεία του πρωτόλειου, του ακατέργαστου και του βιαστικού είναι δεδομένα· τα τελευταία χρόνια όμως είναι εμφανής η ιδιαίτερη αναγνωστική κατάρτιση των νέων λογοτεχνών, η πρόζα των οποίων φιλοδοξεί να συνομιλήσει με την σύγχρονη διεθνή λογοτεχνία και όλες τις τάσεις της. Είναι, τέλος, περιττό να τονιστεί το γεγονός ότι το καθιερωμένο ηλικιακό όριο περιορίζει τις διαθέσιμες επιλογές.
Γιάννης Τσίρμπας
Το εκδοτικό 2015
Αρχικά, πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχει σοβαρή ανάγκη ενός εργαλείου εποπτείας της βιβλιοπαραγωγής στη χώρα μας, το οποίο να συγκεντρώνει και να παρέχει στους ενδιαφερόμενους τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά στοιχεία. Τα στοιχεία σχετικά με τη βιβλιοπαραγωγή είναι σήμερα ελλιπή και αποσπασματικά. Ακόμα φτωχότερα είναι τα στοιχεία σχετικά με την αγορά του βιβλίου και την αναγνωστική συμπεριφορά. Σε αυτό το επίπεδο χρειάζεται η συνεργασία εκδοτών, βιβλιοπωλών και της Πολιτείας για την καθιέρωση μιας σταθερής περιοδικής έρευνας για την αγορά του βιβλίου και την αναγνωστική συμπεριφορά, η οποία μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για τη διάσωση και ανάπτυξη του βιβλίου στη χώρα μας, διευκολύνοντας και προάγοντας ταυτόχρονα το έργο επιτροπών όπως η παρούσα.
Ακολουθούν συνοπτικά σχόλια ανά κατηγορία:

Ποίηση
Η παραγωγή της ποίησης στη χώρα παραμένει υψηλή σε επίπεδο ποσότητας, αλλά και άνιση σε επίπεδο ποιότητας, ίσως λόγω των πολλών αυτοεκδόσεων και της έλλειψης, συχνά, ενός υποτυπώδους «φιλτραρίσματος» από επαγγελματίες αναγνώστες. Με δεδομένο ότι η ανίχνευση τάσεων και αλλαγών στην ποίηση σε ετήσια βάση είναι μια πολύ δύσκολη αποστολή, αξίζει να σημειωθεί ότι νέοι και παλαιότεροι ποιητές και ποιήτριες δοκιμάστηκαν σε κλασικότερες αλλά και περισσότερο μοντέρνες μορφές και περιεχόμενα, με κυρίαρχη, συνήθως τη μικρή έκταση, σε μια χρονιά που δεν λείπουν μερικά πολύ ενδιαφέροντα ποιητικά βιβλία.

Διήγημα-Νουβέλα
Η παραγωγή στη συγκεκριμένη κατηγορία κρίνεται ικανοποιητική. Στα διηγήματα-νουβέλες που ξεχώρισαν κατά τη γνώμη μου τη συγκεκριμένη χρονιά, η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της δεν είναι, σε επίπεδο περιεχομένου, τόσο εμφανή όσο τα προηγούμενα χρόνια, χωρίς αυτό να σημαίνει την παντελή απουσία τους. Προφανώς, βέβαια, οι συγγραφείς συνεχίζουν να γράφουν σε συνθήκες κρίσης και αυτό ενσωματώνεται αναγκαστικά στα έργα τους. Το γεγονός, όμως, ότι τόσο παλαιότεροι όσο και νεότεροι συγγραφείς που εξέδωσαν αξιοσημείωτα διηγήματα ή νουβέλες το 2015, δεν έχουν στο επίκεντρο την κρίση, μπορεί να σηματοδοτεί έναν σχετικό κορεσμό. Έχουμε, λοιπόν, μια επιστροφή σε περισσότερο «καθημερινά» θέματα, σε ψυχολογικές διαδρομές και σε φέτες ζωής, με μια ποικιλία υφών και φορμών που ξεκινούν (λιγότερο) από το ρεαλισμό και το νατουραλισμό και φτάνουν (συχνότερα) σε «λοξά» σχήματα και μια υπόρρητη υπερβατικότητα.

Μυθιστόρημα
Στην κατηγορία του μυθιστορήματος, δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για μια χρονιά εξαιρετικών μυθιστορημάτων, με αξιοσημείωτες, όμως, εξαιρέσεις. Στη συγκεκριμένη κατηγορία εξακολουθεί να υπάρχει εντονότερο το αποτύπωμα της οικονομικής κρίσης, είτε ως συνθήκη είτε ως σκηνικό. Σε αυτό συμβάλλει το γεγονός ότι, φυσιολογικά, η συγγραφή ενός μυθιστορήματος είναι περισσότερο χρονοβόρα. Ίσως τα επόμενα χρόνια δούμε και σε αυτήν την κατηγορία τα σημάδια κορεσμού που παρατηρήσαμε στο διήγημα-νουβέλα.

Δοκίμιο-Κριτική
Σε μια εποχή ολοένα αυξανόμενου διακειμενικού χαρακτήρα των συγγραφικών πονημάτων, στην κατηγορία Δοκίμιο-Κριτική εμπίπτουν ολοένα και λιγότερα συγγραφικά πονήματα, τα οποία πληρούν ταυτόχρονα την απαίτηση του δοκιμιακού χαρακτήρα και της λογοτεχνικότητας. Αντιθέτως, πολλά πονήματα που, υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, θα άξιζαν να κριθούν, δεν αποτελούν αντικείμενο κρίσης. Από την άποψη αυτή, η συγκεκριμένη κατηγορία όπως αντιμετωπίζεται σήμερα ίσως χάνει σταδιακά τη συνάφειά της με την εκδοτική και αναγνωστική πραγματικότητα. Παρόλα αυτά, δεν λείπουν και τη συγκεκριμένη χρονιά ενδιαφέροντα πονήματα.

Μαρτυρία-Χρονικό-Ταξιδιωτικά-Βιογραφία
Από την άλλη, η κατηγορία Μαρτυρία-Χρονικό-Ταξιδιωτικά-Βιογραφία είναι τόσο πολυσχιδής που είναι συχνά πολύ δύσκολο να αποφανθεί κανείς αντικειμενικά αν ένα βιβλίο ανήκει σε αυτήν ή όχι. Θα μπορούσε, ίσως, να χωριστεί σε περισσότερες κατηγορίες και, πιθανόν, να αφορά περισσότερες και εξειδικευμένες επιτροπές. Η παραγωγή στη συγκεκριμένη κατηγορία χαρακτηρίζεται από ανισότητα, με ορισμένα αξιοσημείωτα έργα.

Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς
Όπως έχει επισημανθεί και παλαιότερα, το όριο των 35 ετών για τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς είναι αυθαίρετο και ηθικά αμφιλεγόμενο. Ταυτόχρονα, αποδεικνύεται περιοριστικό και μη λειτουργικό: σε αρκετές περιπτώσεις, συγγραφείς που δεν πληρούν την προϋπόθεση του ορίου ηλικίας αναγκαστικά κρίνονται, με το πρώτο τους μόλις έργο, στις υπόλοιπες κατηγορίες, μαζί με έμπειρους και δοκιμασμένους συγγραφείς. Παρόλα αυτά, δεν λείπουν αξιόλογες προσπάθειες το 2015, παρόλο που η τελική δεξαμενή είναι μικρότερη από αυτή που θα μπορούσε να είναι. Αν μπορούσε να απομονώσει κανείς ένα σημείο αδυναμίας σε αρκετά από τα βιβλία πρωτοεμφανιζόμενων, αυτό θα ήταν μια κάποια αυτοαναφορικότητα και επιτήδευση, η οποία τελικά καταλήγει να «κλείνει» τα κείμενα για τον αναγνώστη.


Πόλυ Χατζημανωλάκη – Αιτιολογική έκθεση για τις βραχείες λίστες

Για τη λογοτεχνική παραγωγή του 2015 γενικά.
Παρακολούθησα  στο σύνολό της ως επαρκής αναγνώστης  την λογοτεχνική παραγωγή του 2015 όσο γίνεται πιο συστηματικά,  λόγω της πρόσφατης  συμμετοχής μου στην επιτροπή κρατικών βραβείων λογοτεχνίας. Δεν  έχω  ωστόσο στη διάθεσή μου τους ποσοτικούς  δείκτες  για να συγκρίνω τους ρυθμούς της εκδοτικής παραγωγής, ούτε έχω εντρυφήσει τόσο συστηματικά και σε βάθος σε άλλες χρονιές ώστε να μπορώ να συγκρίνω, και να τοποθετηθώ  στο πλαίσιο μιας γενικότερης αποτίμησης.
Η γενικότερη αίσθηση ωστόσο, όχι μόνο κατά το διάστημα της συμμετοχής μου στην επιτροπή, είναι το γεγονός της κρίσης στην αγορά του βιβλίου, οι δυσκολίες των εκδοτών, εις τρόπον ώστε πολλά αξιόλογα ή πιο «εσωτερικά» έργα,  ελλείψει χρηματοδότησης  να μην βρίσκουν τον δρόμο για την έκδοση.  Επί μέρους γνώμες θα αναπτύξω στα παρακάτω , ιδιαιτέρως στους τομείς εργασίας μου στο πλαίσιο της επιτροπής.
 Επιφυλάσσομαι να προσυπογράψω  μετά τις τοποθετήσεις άλλων εμπειρότερων μελών, μια συνθετική άποψη εάν προκύψει. Σε κάθε περίπτωση η  συμμετοχή μου στη διαδικασία υπήρξε δημιουργική και γόνιμη, εφόσον στάθηκε δυνατόν να έλθω σε επαφή με το  εκδοτικό πανόραμα  του 2015 στους τομείς μυθιστόρημα, δοκίμιο και ποίηση.

Μυθιστόρημα
Παράλληλα με την Επιτροπή Κρατικών Βραβείων, για το μυθιστόρημα του 2015 έχουν αποφανθεί και άλλοι – το Ευρωπαϊκό Βραβείο, το Βραβείο του ηλεκτρονικού περιοδικού Αναγνώστης, το βραβείο του περιοδικού Κλεψύδρα, το Κρατικό Βραβείο Κύπρου, το Βραβείο της Εταιρείας Λογοτεχνών, το βραβείο των δεκάτων και η μη σύμπτωση των βραβεύσεων  δείχνει πως η μυθιστορηματική παραγωγή διαθέτει τουλάχιστον αξιανάγνωστα μυθιστορήματα – που κυκλοφόρησαν ταυτόχρονα με έργα σπουδαίων και καταξιωμένων λογοτεχνών. Κάποιοι συγγραφείς επιμένουν ακόμη με την συνθήκη και την ανατομία της κρίσης, αλλά διακρίνονται κατά την άποψή μου τα έργα που αποδεσμεύονται από αυτή τη συνθήκη, ή εντελώς,  ή απωθώντας την στο υπόβαθρο ώστε να ασχοληθούν με ευρύτερη ποικιλία θεμάτων. Κυκλοφόρησαν το 2015 εξαιρετικά μυθιστορήματα ιδεών, υβριδικά έργα στο μεταίχμιο βιογραφίας, δοκιμίου, ή χρονικού - μαρτυρίες, αλλά και άλλα για την κρίση της μέσης ηλικίας, τα υπαρξιακά αδιέξοδα ή και μυθιστορήματα φαντασίας. 
Παρά το ότι η θεματολογία μπορεί να παραμένει σε κάποιες περιπτώσεις κοινή, αναφέρω χαρακτηριστικά το παράδειγμα της μετανάστευσης – ως επακόλουθο της κρίσης ή ως κοινωνικό φαινόμενο που έρχεται και επανέρχεται  στο υπόβαθρο της ελληνικής ιστορίας μετά τη δεκαετία του 50 -  υπάρχει ωστόσο πεδίο πρωτοτυπίας και διαφοροποίησης και αντιμετώπισης του θέματος: Από το υπαρξιακό αδιέξοδο των μεταναστών στην Γερμανία, στις κοινότητες των μεταναστών στην Αμερική, στον αδύνατο νόστο και τους ανεξιλέωτους λογαριασμούς στην ελληνική επαρχία, που δίνουν λαμπρά μυθιστορήματα σε όλες τις άκρες του φάσματος, από το νεωτερικό, το κλασσικό μυθιστόρημα χαρακτήρων, το υβριδικό, μέχρι το αστυνομικό.

Ποίηση
Ο αριθμός των ποιητικών συλλογών to 2015 είναι πολύ μεγάλος και τα ονόματα των ποιητών που συμμετέχουν περιλαμβάνουν βαρύ πυροβολικό, γνωστούς ποιητές από τους μεγαλύτερους που κερδίζουν την παράσταση: Δάλλας, Μέσκος, Βαγενάς,  Δασκαλοπουλος, Κούσουλα, Γλέζος, Δημητριάδης, Λιοντάκης, Λαϊνά αλλά και λαμπρούς ποιητές και ονόματα που έχουν διακριθεί από τους νεώτερους. Συφιλτζόγλου, Κορυβάντη, Κουλούρη αλλά και άλλους εξαιρετικούς Σαββάκη, Λεούση, Παπακώστας, Μπλάνας. Τα θέματα είναι πάντα τα ίδια που εμπνέουν την ποιητική γραφή. Έρως, απώλεια, αγάπη για τη φύση, αναστοχασμός, η λοξή καθημερινή ματιά, η αγάπη για τα ελάσσονα, η νοσταλγία για την παιδική ηλικία που τα διαπραγματεύονται με όλους τους τρόπους και τις μορφές Από την τέχνη του σονέτου και του παραδοσιακού μέτρου, που με ζήλο καλλιεργείται πάλι σήμερα και έχει ένθερμους οπαδούς, στον χαμηλόφωνο ελεύθερο στίχο, σε κάθε πειραματισμό...

 Δοκίμιο
Η πλειοψηφία της εκδοτικής παραγωγής στην κατηγορία αυτή είχε ακαδημαϊκό χαρακτήρα. Πρόκειται δηλαδή για μελέτες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής δραστηριότητος των συγγραφέων. Φιλολογικές, ιστορικές, ανθρωπολογικές ή μελέτες για το θέατρο. Για τα περισσότερα από αυτά τα έργα θα έπρεπε να θεσπιστεί διαφορετικό βραβείο και να εξαιρεθούν από την βράβευση γιατί δεν ανήκουν στην κατηγορία του στοχαστικού λογοτεχνικού δοκιμίου.
Υπάρχουν, επίσης αξιανάγνωστα έργα από μη ακαδημαΪκούς λογίους, λογοτεχνικές μελέτες, αιρετικά κείμενα και φυσικά όλο και λιγότερα καθεαυτό δοκίμια, ή συναγωγές δοκιμίων.
Αξιοπρόσεκτη η παρουσία και  αναφορά της «κρίσης» και στους τίτλους των έργων, η αναμέτρηση με τα ερευνητικά προβλήματα των συγγραφέων θεωρείται εν μέρει ως μια διέξοδος από την κρίση. Άλλοτε διερευνάται ο τομέας ενδιαφέροντός τους την εποχή της κρίσης και άλλοτε αντιμετωπίζουν θαρραλέα το φαινόμενο, είτε ερευνώντας τα αίτιά του είτε αναστοχαζόμενοι στους τρόπους διεξόδου, προσωπικούς και συλλογικούς.

Μαρτυρία-Βιογραφία-Χρονικό-Ταξιδιωτική Λογοτεχνία
Ένας τόσο ετερογενής αλλά σημαντικός τομέας που ωστόσο δεν ήταν από αυτούς στους οποίους εργάστηκα συστηματικά και δεν είμαι σε θέση να αποφανθώ παρά το εξαιρετικό ενδιαφέρον που έχει είναι τόσο διαφορετική η θεματολογία των έργων  αλλά και τόσο αμφίσημα από πλευράς  λογοτεχνικότητας τα κριτήρια αξιολόγησης.

Διήγημα
Η κατηγορία διήγημα, εκτός από κάποια επί μέρους έργα που είχα την ευκαιρία να διαβάσω προσεκτικά κατά το 2015 και να διαπιστώσω ότι έχουν κυκλοφορήσει από  αξιανάγνωστες έως εξαιρετικές συλλογές,  δεν ήταν στον τομέα που είχα αναλάβει να εργαστώ στο πλαίσιο της επιτροπής και έτσι αδυνατώ να εκφράσω άποψη που να αποτιμά την παραγωγή του 2015 ούτε σε απόλυτο ούτε σε συγκριτικό βαθμό.
Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς
Κομίζω γλαύκα στην Αθήνα γιατί διαπίστωσα ότι έχει ήδη διατυπωθεί η άποψη από μέλη της επιτροπής κρατικών βραβείων και παλαιότερα, ωστόσο θεωρώ ότι αν έχει νόημα η βράβευση στην πρώτη εμφάνιση στα γράμματα κάποιου για να τον ενθαρρύνει για την ποιότητα και την ωριμότητα της γραφής του, πρέπει να διαχωρίσει το φαινόμενο αυτό από την ηλικία. Σπουδαίοι συγγραφείς διεθνώς – και στην Ελλάδα – έκαναν την εμφάνισή τους μετά τα τριανταπέντε. Για το θεσμό των κρατικών βραβείων αυτό κάθε φορά που εντοπίζεται κινδυνεύει να  ακυρώνεται  συστηματικά από το ληξιαρχείο.

Σκεπτικό γύρω από τα κρατικά βραβεία λογοτεχνίας για το έτος 2015
Μαρία Σκιαδαρέση
Σε γενικές γραμμές η βιβλιοπαραγωγή της χρονιάς αυτής δε με εξέπληξε ευχάριστα και κινήθηκε ως προς την ποιότητα στα ίδια επίπεδα με αυτήν του 2014.

Ως προς το μυθιστόρημα παρότι η παραγωγή ήταν μεγάλη δεν ξεπέρασε τη μετριότητα στο σύνολό της. Κυριαρχούν θέματα όπως η κρίση (και πάλι) υπαρξιακές ανησυχίες, οικογενειακές σχέσεις, μυθιστορηματικές βιογραφίες ή ιστορικά μυθιστορήματα. Επίσης παρατηρείται όλο και περισσότερο μια προτίμηση στο αστυνομικό μυθιστόρημα που τελευταία έχει αρχίσει και αναπτύσσεται και στη χώρα μας. Ελάχιστα, σε σχέση με την ποσότητα της παραγωγής, τα άρτια ως προς τη δομή έργα, ενώ από τα περισσότερα λείπει εκείνος ο ιδιαίτερος λόγος που κάνει ένα έργο μοναδικό και η βαθύτερη διείσδυση στο θιγόμενο θέμα.

Αντίθετα στο διήγημα η παραγωγή ήταν πολύ πιο σημαντική με θέματα ουσίας και μεστά έργα ως προς την ιδέα, την αφηγηματικότητα, τη λιτότητα της ανάπτυξης, την πρωτοτυπία των εκφραστικών μέσων. Θεωρώ πως η κατηγορία του διηγήματος-νουβέλας το 2015 ευτύχησε με αρκετά αξιανάγνωστα έργα.

Στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, παρά τη μικρή βιβλιοπαραγωγή, καταγράφονται κάποια ελπιδοφόρα έργα, κυρίως στην ποίηση. Και εδώ θέμα που συγκινεί είναι η κρίση ενώ δεν λείπουν και κάποιες φωνές πιστές σε παραδοσιακότερες θεματικές. Για την κατηγορία αυτή οφείλουμε να πούμε ότι πέρα από το αυθαίρετο όριο των τριανταπέντε ετών και τον περιορισμό που επιβάλλει, συχνά οι συγγραφείς δεν καταγράφουν την ηλικία τους πράγμα που δημιουργεί πρόβλημα στην ταύτιση νεοεμφανιζόμενου και συγχρόνως εντός των ηλικιακών ορίων συγγραφέα.

Ως προς την ποίηση θα έλεγα πως μαζί με τους γνωστούς και αναγνωρισμένους δημιουργούς εντοπίζονται και αρκετοί νέοι αξιόλογοι ποιητές, σε ένα πεδίο που παραδοσιακά ανθεί στην Ελλάδα. Μεγάλη λοιπόν και για το 2015 η ποιητική βιβλιοπαραγωγή αν και η ποσότητα δε συμβαδίζει πάντα με την ποιότητα. Με ευρεία γκάμα μορφών από την έμμετρη στιχουρχική έως την απόλυτη αφαίρεση ή τη σχεδόν πεζογραφική φόρμα, σε λίγες περιπτώσεις φτάνει στην αρτιότητα. Σίγουρα όμως υπάρχουν και φωτεινές στιγμές μέσα στην πολυπληθή ποιητική παραγωγή με κάποια ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτα βιβλία.

Στην κατηγορία του δοκιμίου – κριτικής πολλές και αυτή τη χρονιά οι ακαδημαϊκού προασανατολισμού μελέτες που συνηθίζουμε να τις κατατάσσουμε στο είδος. Υπήρξαν αρκετά καλά έργα με λογοτεχνικό προβληματισμό αν και ως προς τη γραφή ελάχιστα ήσαν αυτά που ανυψώνονταν στο επίπεδο της λογοτεχνικής έκφρασης. Με ποικίλες θεματικές με φιλολογικό, κοινωνιολογικό ή φιλοσοφικό προσανατολισμό, σε ελάχιστες περιπτώσεις τα έργα αυτά κατορθώνουν να ανοίξουν ορίζοντες στα θέματα με τα οποία καταπιάνονται.

Τέλος στην ευρύτατη κατηγορία του χρονικού-μαρτυρίας ταξιδιωτικού και βιογραφίας με τις ετερόκλητες υποκατηγορίες που είναι δύσκολο να συναξιολογηθούν, θα έλεγα πως παρότι υπήρξαν και κάποιες αξιοπρόσεκτες μελέτες πάνω στα κάθε είδους θέματα που πραγματεύονται, όπως κάποιες καλογραμμένες ταξιδιωτικές εντυπώσεις, στο σύνολό τους τα έργα της κατηγορίας αυτής δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τη μετριότητα.


ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΜΕΝΗ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
                                                ΕΤΟΥΣ 2015
                                     (Ανά κατηγορία βραβείου)
Νένα Κοκκινάκη
 Η γενική μου αίσθηση από την συμμετοχή μου στην Επιτροπή των Κρατικών βραβείων 2015 είναι κυρίως ότι μέσα από την πληθώρα των έργων που υποβάλλονται προς κρίση σε κάθε κατηγορία, υπάρχουν εκείνα για τα οποία θα αποφανθεί εξαιρετικά θετικά ο μελετητής του μέλλοντος. Εκείνα που θα αντέξουν στον μακρινό χρόνο, απαλλαγμένα πιθανώς τόσο από την συνείδηση της κρίσης, όσο και από την κρίση της συνείδησης. Το παρόν σημείωμα γράφεται με την πεποίθηση ότι η κρίση είναι έννοια υποκειμενική και πολλές φορές υπόκειται στην αστοχία.
Ποίηση
      Η υπερεπάρκεια στα ποιητικά βιβλία δίνει τη δυνατότητα σε ποιητές να αναπτύξουν κάθε μορφική και θεματική δυνατότητα που παρέχει ο έμμετρος λόγος. Διαβάσαμε βιβλία καταξιωμένων δημιουργών αλλά και άλλων ποιητών που συνυπάρχουν με τους πρώτους συνδυάζοντας την παραδοσιακή φόρμα με τον ελεύθερο στίχο. Άλλοι χαρακτηρίζονται από εκφραστική τόλμη και άλλοι επιμένουν να οραματίζονται έναν κόσμο απαλλαγμένο από τα συμβατικά του σχήματα.
Μυθιστόρημα
       Η μυθιστορηματική παραγωγή του ’15 κινήθηκε μάλλον σε μέτρια επίπεδα. Ιδιαιτέρως αξιανάγνωστα τα μυθιστορήματα που αντλούν από τη ζωή προσωπικοτήτων και καταγράφουν την πραγματικότητα μέσα από την ιστορικότητα θέτοντας παράλληλα προβλήματα ιδεολογίας. Μερικά από αυτά δίνουν εξαιρετικές στη συντομία τους ερμηνείες και αναλύσεις.

Διήγημα - Νουβέλα
       Το διήγημα συνεχίζει παραδοσιακά την σταθερά καλή του πορεία. Η παραγωγή του ’15 ανέδειξε αξιόλογα δείγματα διηγήματος ή εκτενούς νουβέλας σε μεγάλη θεματική ποικιλομορφία, πολλά από τα οποία εξαιρετικά ενδιαφέροντα. Όπως και στην παραγωγή της προηγούμενης χρονιάς στην διηγηματογραφία παρατηρήθηκαν ποικίλες τάσεις: από τη ρεαλιστική αφήγηση έως το φανταστικό και την καθαρή ψυχογραφία οι συγγραφείς συνεχίζοντας την πλούσια παράδοση έδωσαν έργα που διακρίνονται για την άρτια πλοκή, την περιεκτική δομή και την αυθεντικότητα των χαρακτήρων. Γενικότερα η παραγωγή διηγημάτων τη συγκεκριμένη χρονιά κρίνεται αρκούντως ικανοποιητική, καθώς οι συγγραφείς που επιλέγουν το δύσκολο αυτό είδος διερευνούν ή εκφράζουν την προσωπική τους μυθολογία που όταν συναντά ή ταυτίζεται με τις συλλογικές εμπειρίες καθίσταται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.

Δοκίμιο –Κριτική
        Από τα δοκίμια φιλοσοφικού – κοινωνικού προβληματισμού, τις συναγωγές κριτικών κειμένων αλλά και τις επιστημονικές μονογραφίες του ’15 και τις μελέτες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής δραστηριότητας των συγγραφέων υπάρχουν αξιοπρόσεκτα δείγματα, πολλά από τα οποία διακρίνονται από πνευματική ευαισθησία που ξεπερνά την ιδεολογική τοποθέτηση. Παρατηρείται ωστόσο σε ορισμένα βιβλία της κατηγορίας αυτής και η κορύφωση του παθιασμένου λόγου (η εν θερμώ κριτική) που δεν συνάδει σαφώς με την ολοκληρωμένη και αμερόληπτη δοκιμιακή ανάπτυξη.

Χρονικό – Μαρτυρία
        Πλούσια η παραγωγή και στο συγκεκριμένο είδος που το ’15 έδωσε αξιανάγνωστα βιβλία ταξιδιωτικών εντυπώσεων και συστηματικές λαογραφικές και άλλες καταγραφές. Η κατηγορία αυτή των βιβλίων εμφανίζει ωστόσο μιαν ανομοιογένεια  που καθιστά δύσκολη την αξιολόγησή τους. Οι πολλαπλές γνώσεις και αναλύσεις (όπως και η θεωρητική θεμελίωση κάποιων θέσεων) παραπέμπουν πολλές φορές σε άλλου είδους επιστημονικές μελέτες και θέσεις, με αποτέλεσμα να χάνεται πολλές φορές στην πορεία η αποτίμηση του πρωτογενούς υλικού. Ίσως να χρειαζόταν η κατάτμηση των βιβλίων της κατηγορίας αυτής σε επί μέρους θεματικές ενότητες, ώστε να αποφεύγεται η συνεξέταση έργων που δεν σχετίζονται πάντα μεταξύ τους.

Πρωτοεμφανιζόμενοι Συγγραφείς
     Στον τομέα των πρωτοεμφανιζομένων παρατηρήθηκαν αξιοπρόσεκτες προσπάθειες ειδικότερα ποιητών που μεταφέρουν στο πεδίο της ποίησης την αναμέτρηση με τον κόσμο και τις μυστικές κινήσεις που τον διαπλάθουν. Η έμπνευση ωστόσο δεν είναι παρά η απατηλή επιφάνεια ενός πράγματος που χρειάζεται αρκετό χρόνο για να ωριμάσει.